Recientemente a tuma luga presentacion di e obra mas recien di mr. Dr. Rene Vicente Rosalia, ken ta un docente, hurista, antropologo cultural, etnomusicologo y investigador di historia y cultura di Corsou, describi como un “luchado pa un yiu di Corsou nobo den un Corsou independiente.”

A skirbi e obra en conexion cu 70 aña di Statuut y segun un descripcion di esaki, e publicacion ta trata e deficit democratico cu Corsou ta experiencia den e relacion cu Hulanda como pais ‘autonomo’ den Reino Hulandes. Esaki ta algo relevante pa Aruba, pa motibo cu nos isla tambe ta un pais ‘autonomo’ den Reino Hulandes, sinembargo te ainda ta depende riba Hulanda pa varios aspecto y su democracia ta uno cu no semper ta sinti di manera completo.

A traves di varios articulo cu lo publica den transcurso di e siguiente edicionnan, Bon Dia Aruba lo explora con Statuut a keda forma, cua ta su contenido y con esaki ta ilustra politica Hulandes cu ta hunga un rol den colonialismo y con esaki ta fomenta su continuacion pa tur e islanan den Reino.

Durante e presentacion, mr. Dr. Rosalia a comparti cu Hulanda ta violando articulo 73 y 103 di Carta Magno. Hulanda a firma e Carta Magno pero nunca a acepta elimina colonialismo. Al contrario, a traha strategia pa scapa di e tratado aki, segun Rosalia.

Prome cu papia tocante presente, nos kier tuma un tempo pa analisa loke historia ta conta nos. Mr. Dr. Rosalia ta conta cu durante e Segundo Guera Mundial, Reina Wilhelmina tabata den exilio na Inglatera y for di radio na Londres el a tene un discurso dia 2 di februari den 1942, unda el a priminti cu despues di e guera lo bin un Reino nobo cu lo consisti di Hulanda, Indonesia, Surinam y Antia Hulandes (Aruba, Boneiro, Corsou, St. Maarten. St. Eustatius y Saba). Cu cada un di e paisnan aki atendiendo nan propio asunto interno, cu forsa propio y boluntad pa traha hunto y sostene otro.

Sinembargo dia 17 di augustus 1945, 3 aña despues di e promesa emiti di Reina Wilhelmina, Indonesia a declara su mes independiente. E Reina no a acepta esaki y a cuminsa un guera contra Indonesia, mandando 120.000 militar Hulandes na e pais, lagando 100.000 morto Indones compara cu 4.585 morto Hulandes. Segun Rosalia, gobierno Hulandes a mal informa Hulanda bisando cu no ta trata di un guera sino ta di un ‘opstand’ chikito.

E pregunta por ta, dicon Hulanda no kier a perde Indonesia? Y por resumi e motibo cu e palabra explotacion, pero ta util pa splica esaki cu mas detaye; Indonesia e tempo aya tabata e unico caminda na mundo cu tabata produci netomuskat, cu tabata clasifica como e pais cu tin e monopolio di esaki. Tambe e posicion di Indonesia ta uno strategico y e ta consisti di hopi isla. Aki a tuma luga produccion agricola forsa, y a implanta e mentalidad cu ta yama VOC y ademas, e accionistanan principal na Oost Indie tabata e Reynan di Cas Oranje.

Despues cu Westindische Compagnie (WIC) – cu tabatin un licencia cu poder total bao di cual entre otro, nan por a goberna y podera di tur teritorio cu nan logra conkista – a declara su mes failliet, ta e Cas Oranje cu t’ey awe, a tuma, y bao direccion di Rey Willem I, a obliga Indonesnan usa 20% di su miho teranan pa cultiva productonan pa exportacion. Tambe tabatin heerendiensten 66 dia pa aña, cual tabata trabao forsa por nada y e explotacion tabata uno grandi y amplio, cu tanto hende muhe como mucha trahando na cunucu.

Pa siglo 19, Indonesia tabata zorg pa 50% di e entrada di Hulanda. Esaki ta pone un otro punto di bista riba e accionnan tuma, mirando cu aunke e Reina a haci un promesa den su discurso, no por a simplemente acepta Indonesia su declaracion di Independencia. Poco poco a cuminsa mira e engaño y a compronde cu ta trata di un guera contra e declaracion di independencia di Indonesia, cu pa motibo di presion di Nacionnan Uni y Merca, Hulanda a para e guera contra Indonesia.

4 aña despues di e guera aki, e Statuut cu nos tin awe a drenta na vigor. Sinembargo, e duda realmente tabata y ta keda si Hulanda, como agresor colonial, realmente ta kere den un rijksverband y ta dispuesto pa laga cada pais regla su propio asuntonan cu e boluntad di para banda di otro.

Pa por compronde e detayenan mas compleho di Statuut y su impacto, ta importante pa compronde kico e Statuut ta. Statuut ta un convenio of ley cu ta describi gobernacion, organisacion di estado y structura interno di Reino Hulandes (“Koninkrijk der Nederlanden”). Statuut ta contene e derecho, obligacion y autoridadnan di esnan envolvi. E ta un convenio cu Antia Hulandes, Surinam y Hulanda a cera.

Den e convenio aki, e paisnan a keda di acuerdo cu cada pais lo atende su propio asuntonan di manera independiente, y nan a palabra tambe cu conhuntamente lo atende e asuntonan cu ta trata Reino. Den Statuut tin e reglanan cu ta splica dicon con e paisnan mester yuda otro, traha cu otro y delibera cu otro. Statuut a cuminsa na 1954 cu e paisnan Hulanda, Surinam y Antia Hulandes, cual e tempo aki tabata consisti di Aruba, Boneiro, Corsou, Sitn Maarten, Sint Eustatius y Saba.

E prome cambio grandi a surgi na 1975 ora cu Surinam a sali for di Reino pa bira un pais independiente. E di dos cambio grandi a tuma luga na 1986 ora cu Aruba a logra su Status Aparte y a bira un pais den Reino Hulandes. E di tres cambio a bini ora cu Corsou y Sint Maarten, di mesun manera cu Aruba, a bira pais den Reino. Banda di esaki, Boneiro, Saba y Sint Eustatius a haya un Status Aparte dentro di Hulanda. Esaki a haci nan “openbaar lichaam” of tambe yama “Caribisch Nederland”, “bijzondere gemeente”, un municipio particular.

Actualmente, Reino Hulandes ta consisti di 4 pais; Hulanda, Aruba, Corsou y Sint Maarten. E 3 islanan BES ta den e Constitucion Hulandes.

Segun mr. Dr. Rosalia ta sigui splica, e ministerio Hulandes di Asuntonan Interno y Relacionnan den Reino ta coordina e trahamento hunto entre e 4 pais den Reino y “openbare lichamen” den Hulanda. E trahamento hunto aki den Reino ta basa riba e areanan di bon gobernacion y bon maneho financiero, un bon desaroyo economico saludable y un sociedad cu ta sigur pa biba.

E ta detaya cu e triki cu Hulanda a aplica den Asamblea General di Nacionnan Uni (UN) na 1955 tabata di señala cu Antia Hulandes y Surnam no tabata colonia mas, sino ta uni riba un base igual na un “federacion: den Reino Hulandes. Esaki ta algo cu a mira exito den Asamblea General di Nacionnan Uni.

Den e preambulo di e Statuut, Hulanda a propaga un orden huridico nobo, cual segun Hulanda tabata basa riba un acuerdo mutuo entre e pais cu Antia Hulandes y Surinam,. El a sigui splica cu e acuerdo aki a keda cera cu un base boluntario y cu cada pais tin e autonomia di atende su asuntonan. Tambe cu nan por atende tur interes cu nan tin di manera ekivalente (gelijkwaardig.)

Mr. Dr. Rosalia a subraya cu ta importante pa tene na cuenta e distincion entre concepto di ekivalencia y igualdad. E ta splica cu ekivalente y igual no ta sinonimo, y cu pa e motibo aki mester ta alerta pa evita cu esnan cu ta propaga y defende Statuut no manipula e aspecto aki. E tendencia ta keda tanto local como internacionalmente di usa e concepto di igualdad na luga di ekivalencia. Un ehempel cu ta menciona ta cu nan ta bisa cu Reino ta consisti di 4 pais cu ta igual, cual e ta considera un mentira total.

E paisnan den Reino ta forma un parti integro di loke ta yama Reino Hulandes. Tanto Hulanda, Sint Maarten, Corsou y Aruba ta miembro di e unidad cu un funcion respectivo y pa e motibo aki ta ekivalente. Pero e realidad ta cu no tin un igualdad pa loke ta trata e posicion, e poder, e balor y e hurisdiccion. Esaki ta algo cu por mira den e negociacionnan, unda segun Van Helsdingen a declara … “Het inzicht gelijkwaardigheid is gelijkheid rekening houdend met het potentieel der landen”… , cual den otro palabranan ta nifica cu e idea ta cu ekivalencia ta igualdad tumando na cuenta e potencial di e paisnan.

E distincion aki ta importante y necesario pa berdaderamente compronde e mensahe y nificacion tras di e declaracionnan cu ta forma parti di tanto e negociacionnan como e acuerdo final. Aunke chikito, e ta marca un diferencia grandi ora di evita cu por usa e puntonan aki pa manipula of distorciona loke realmente ta tras intencion y meta di Hulanda pa cu e Statuut.

Fuente: “70 Aña Statuut – 7 dekada di engaño, hipokresia i kolonialismo krioyo” skirbi pa Mr. Dr. Rene Vicente Rosalia y potret di Antilliaans Dagblad.