Den nos edicion di awe di nos column tocante Papiamento algun exploracion den origen di e verbo ‘bira’, palabra cu raiz antiguo den Portugues, cu nos conoce tambe di Spaño. E verbo ‘bira’ cu nos ta topa henter dia den cualkier conversacion y pa nos por parce di ta un solo concepto, por tin realmente un origen diverso interesante. Ora nos por ehemplo papia di ‘bira malo’ o ‘bira loco’, esey ta algo diferente cu por ehemplo ‘bira un weya boca’bao,’ of ‘bira un camisa pa robez’. Den e promer ehemplonan e ta referi na un proceso di cambio, di ‘converti’ den algo diferente, manera estado di salud o estado mental cu ta cambia. Den e ultimo ehemplonan ta trata di un accion fisico. Nos ta na altura cu na Spaño no ta usa e verbo aki den e promer forma aki. Esey ta indica cu nos ‘bira’ ta bin tipicamente di e ‘virar’ Portugues anto? Interesante ta cu den su obra tocante Papiamento dr. Rodolfo Lenz, e linguista Chileno di origen Aleman cu casi 100 aña pasa a publica e promer obra completo tocante nos idioma (Papiamento, La Lengua Criolla de Curazao, 1928), ta categorisa ‘bira’ como di origen claramente Portugues. Tin mas indicacion cu esey ta asina; den Portugues contemporaneo ta usa e verbo aki den e sentido aki tambe, mientras cu na Spaño esaki no ta e caso. Un ehemplo di un frase simple na Portugues: “Ele virou doente” nos por traduci na Papiamento cu: “El a bira malo.” (di salud). En todo caso e uso den sentido figurativo, expresando algo cu ta un proceso tumando lugar, ta tipicamente Portugues.

Na Spaño no ta usa e verbo aki den e sentido aki; lo bisa na su lugar: “El se volvió enfermo.” E verbo ‘volver’(se) ta conoci na Portugues tambe, pero den e contexto aki no ta aplica asina.

 

Pero, esey no ta bisa cu den e epoca ey, na inicio di siglo pasa, nos no tabata conoce e ‘virar’ di Spaño tambe. Pa e tempo ey caba e influencia di Spaño tabata fuerte na Corsou, cu libreria y imprenta conoci den nos region cu tabata publica na varios idioma, entre nan varios obra na y tocante Papiamento. Esaki por a conduci na un cierto fortificacion pa e uso di ‘virar’ y tambe por ehemplo ‘virada’ cu ta existi den ambos idioma, y loke cerca nos a bira ‘birada’. Pa e uso di e verbo unda esaki ta igual den ambos idioma por papia di un origen comparti anto.

Nos por topa e uso di ‘bira’ manera nos conoc’e tambe den por ehemplo e Criol di Guine Bissau, practicamente igual na e uso den Papiamento. E verbo den e idioma aki ta ‘bida’y no ‘bira’. Algun ehemplo: ‘bida béju’ (bira bieu); ‘bida brabu’ (bira rabia); ‘bida malkriadu’ cu no mester splicacion. Criol di Guine conoce e palabra equivalente di ‘rabia’ tambe, como sustantivo. Un expresion conoci cu ta equivalente di e ‘bida brabu’ ta ‘paña raiva’ (Portugues: ‘apanhar raiva’; literalmente na Papiamento: ‘gara rabia’). Na Papiamento ‘gara rabia’ tabata mas conoci como: ‘coy rabia’; esaki ta un expresion no asina usual mas, pero cu den pasado sigur por a scucha hende usa. Ehemplo: “Mi a bay papia cune pa regla e asunto, pero el a coy un rabia mesora y no kier a papia mas.”

Un verbo comparti di Spaño y Portugues cu ta sinonimo di ‘virar’: ‘voltear’. E verbo ‘bolter’ di nos idioma por ta bin di tanto Portugues como Spaño anto. Aki nos ta carece di material historico cu por duna nos un impresion desde ki tempo e verbo ta existi den nos Papiamento.

Otro verbo cu por tin posible origen den ambos idioma cu nos a trata aki ta ‘tira’ cu por ta referi na varios significado di e verbo ‘tirar’. Esaki ta keda pa un proximo edicion.