Den nos edicion aki di nos columna semanal tocante Papiamento, nos ta bay – atrobe – riba e fenomeno actual di introduccion di palabra ‘nobo’ cu en realidad ta ‘bieu’. Bieu pasobra nan ta existi caba den nos vocabulario pero nobo pasobra nan no tabata existi cu e contenido particular aki. Manera semper, un ehemplo: recientemente nos a topa cu e palabra ‘fabrica’ den un frase den un di nos edicionnan, cu no tabata texto di nos mes, unda tabata papia di e ‘fabrica’ (di nos sociedad). Nos no a keda babuca pasobra nos ta comprende di unda e uso, pa nos incorecto aki, ta bin. Na idioma Ingles ta comun papia di e ‘social fabric of a community’, loke no tin nada di haci cu un fabrica pa produci algo, tampoco cu e proceso di ‘fabrica’ (traha) algo.

Pa cuminza na e origen di e palabra, e ta atrobe bin di Latin, di e verbo ‘fabricare’, cu ta significa traha o construi algo. Innecesario bisa cu e ta existi den hopi idioma mes.

Awor, ta interesante pa sa con den idioma Ingles a yega na uso di e palabra, cu probalemente a ‘biaha’ cu e dominacion Frances riba e isla Britanico y a bira parti di loke awe ta e idioma ‘crioyo’ mas conoci na mundo, Ingles. Pakico el a tuma e contenido aki, cu no ta cuadra cu su significado original na Frances (fabrique), cu ta igual na esun di Spaño o Portugues, y Hulandes, ademas. E splicacion cu ta parce nos mas probable ta cu durante e industrializacion na Gran Bretaña, e promer pais pa industrializa, un industria prominente tabata di fabricacion di tela, un di e industrianan mas antiguo den aplicacion di motor di vapor, e tempo ey ainda mas tanto cu carbon como combustible pa keinta awa pa haya vapor. Mas y mas tela no tabata traha na cas mas, cu mashin na man y sin proceso mecaniza, sino den fabrica cu un produccion hopi mas grandi y cada vez mas sofistica. Dado momento a bira mas custumber pa referi na e fabrica cu palbra manera ‘factory’, cu igualmente tambe tin su origen den Latin y ta den uso den Spaño por ehemplo: ‘factoría’ cu ta usa di forma mas specifico cu ‘fabrica’, cu nos no por bay splica aki pa motibo di espacio.

Unavez a surgi e custumber di usa ‘fabric’ pa referi na e caracteristica di tela, ta bin tambe e uso di ‘fabric’ den sentido figurativo, manera den e ehemplo menciona. Esaki ta haci un referencia na e structura, e textura di tela, pa usa esaki den un comparacion cu e structura, textura di comunidad, cu conoce diferente forma di structura, organizacion, custumber y cultura, loke finalmente hunto ta determina loke ta specifico pa e comunidad ey.

E palabra cu mas exactamente ta indica loke den e caso aki e palabra ‘fabrica’ mester a representa, ta e palabra ‘tehido’, un palabra existente segun nos Vocabulario oficial y ta bin di Spaño: ‘tejido’ y ta referi na e mesun proceso di fabrica tela (tejer) Hulandes: weven (weefsel). Aki tambe ta surgi e problema atrobe, cu esun cu ta logra haya e palabra den e Lista oficial ta esun cu conoce e palabra na Spaño y ta bay busca den e Lista y en berdad ta topa cu ‘tehido’, un señal cu e compositornan di e vocabulario a haci bon trabao. Pero kico bo ta haci si bo no conoce e palabra na Spaño caba? Nos lo parce un ‘disco raya’ pero un lista di palabra sin splicacion algun ya no ta suficiente; nos mester un diccionario completo.

Nos ta contra pa usa ‘fabrica’ asina?

Bisando un biaha mas cu nos no ta ‘polis linguistico’, nos ta duna nos opinion sincero si. Den e caso aki nos ta kere cu tin mihor palabra pa cubri e concepto ey, y ademas ta argumenta cu hopi hende ta keda straña di topa cu un palabra conoci usa den un contexto desconoci, cu no ta yuda pa hende comprende kico e autor kier bisa. Al fin y al cabo, idioma ta comunicacion y ora comunicacion ta bira dificil pasobra hopi hende no ta comprende, e ta faya di cumpli cu su funcion.