Den e edicion aki di nos column semanal dedica na nos idioma Papiamento, nos ta bay explora un poco atrobe den nos pasado, pero e biaha aki cuminzando cerca di nos tempo moderno aki. Como inicio di e ehercicio aki, un palabra cu nos por topa den nos Vocabulario oficial, pero sin splicacion bo no ta supone loke tin su tras si bo no conoce pasado recien di nos idioma. E palabra ta ‘caña’ cu no ta referi solamente na e matanan conoci como ‘caña’, manera caña di sucu, sino tambe na e verbo ‘caña’ y su participio pasado ‘cañá’ (cu disculpa, pero tin momento cu usa acento ta yuda clarifica). Esaki nos ta(bata) bisa di un persona, cu a dal demasiado trago caba y no mester mas. Den e situacion ey ta bisa: “Ay, esey a caña caba”, cu consecuencia cu pa resto di e paranda no por conta cune mas… Den otro frase: “El a logra yega cas, pero bon caña (cañá) caba.” Asina leu cu nos conocimento ta yega, no tin otro uso di e ‘caña’ aki den nos idioma. E pregunta naturalmente ta di unda e palabra aki ta bin? Un busqueda den Portugues y Spaño ta siña nos bastante. Portugues conoce e verbo ‘acanhar’ cu ta sinonimo di ‘intimidar’ o ‘envergonhar, ‘humilhar’, ‘restringir’ y varios mas. E participio pasado ‘acanhado’ ta referi na un persona intimida, humiya, debil o golpea, o cu a keda na berguenza. Na Spaño nos ta haya referencia similar. Tambe idioma Gallego ta duna nos e mesun contenido, nada straño pa via di e relacion estrecho cu tanto Portugues como Spaño. Pa completa, nos por bisa cu e idioma Criol di Guine Bissau tambe conoce e verbo y su participio pasado (‘akaña’; ‘akañadu’) cu e mesun contenido cu den Portugues, pero no cu e contenido unico cu e palabra a haya den nos Papiamento, esta e uso pa describi un persona cu a haya demasiado alcohol caba y ‘p’esey no ta sirbi pa nada mas”…
Tur esaki no ta splica ainda kico ta e origen etimologico di e palabra. Aunke no tin ningun referencia cu ta brinda certeza den esaki, tin varios suposicion cu e ta bin di e otro ‘caña’ cu nos conoce, den un comparacion di pia di anciano cu ta mes instabil y debil cu e caña den cunucu. Tin varios referencia den cual ta usa e palabra aki, relaciona cu e estado fragil di un persona di edad. Di e uso ey no ta asina straño pa yega na usa esaki pa un persona bao influencia, cu tambe ta sinti su pianan tambalea. Ademas di e otro aspecto, cu e no por sigui, pues el a ‘cobardia’, a keda ‘intimida’, cu ta otro uso tambe cu nos a haya pa e verbo aki. En todo caso, na final nos por bisa cu muy probablemente ‘caña’ y ‘caña’ tin e mesun origen, pero ora nos a cuminza explora nos no tabata sa esey.
Mina y minamento
Di pasado remoto y mas cercano, di biaha awor pa presente. Ultimamente nos ta topa regularmente cu e verbo ‘mina’ y e sustantivo ‘minamento’ cu ta parce di tin algun relacion cu Spaño, pero esey no ta completamente asina. E palabra a yega na nos probablemente via Hulandes y Ingles: ‘ondermijning’ y ‘undermining’ (ondermijnen y to undermine). Esaki nos conoce di uso regular unda ta trata por ehemplo di criminalidad cu ta menaza di ‘mina’ nos estado di derecho. Buscando traduccion di biaha nos ta yega na Spaño: ‘minar’, cu mescos e otro idiomanan menciona tin e mesun significado, tambe den sentido figurativo, cu ta: consumi, destrui algo poco poco. Pero, e equivalente di ‘minamento’ na Spaño nos no por a haya; esey ta parce nos un invento crioyo reciente di nos mes. Pa completa nos busqueda: e palabra mas usa na Spaño den e contexto aki ta ‘socavar’ cu na Papiamento lo ta casi textualmente ‘coba abao’, loke ta exactamente e mesun cos. Pero, esaki nos no ta usa; nos ta keda cu e ‘mina’.