E mangelnan localisa na cierto areanan cerca di nos costa ta un fuente importante di biodiversidad. Lamentablemente, ainda tin hende cu no ta consciente riba importancia di e mangelnan aki pa nos isla. Pa falta di conocemento, nan ta considera eroneamente e mangelnan como fuente di sangura y otro molester; y te hasta nan ta bay asina leu di kap nan sin misericordia.

E situacion aki no ta uno exclusivo di Aruba, sino cu mundialmente e mangelnan ta core peliger. P’esey a wordo institui un dia special pa nan. Dia 26 di juli ta aparece riba e kalender mundial di Nacionnan Uni como Dia Internacional pa Defensa di e Mangelnan y Ecosistema.

E dia aki ta crea un compromiso pa cada pais bin cu mas medida y mecanismo pa protege e mangelnan. Aruba a yega di atende e yamada cu organisacion internacional a haci pa proteha e mangelnan. Te hasta a implementa boet pisa pa esunnan cu ta atenta contra e mangelnan, pero cada dia nos tur mester proteha y conserva e mangelnan pa nan no bira mas vulnerabel.

Importancia
E biologo marino, Sietske van der Wal, kende ta fungi como Conservation Education Manager di Parke Nacional Arikok, a declara na Bon Dia Aruba cu e mangelnan tur ta proteha pa ley na Aruba. Esey tin un motibo, ya cu nan ta masha importante pa full nos ecosistema. E ta destaca con importante e mangelnan ta pa un isla manera Aruba, ya cu entre otro, nan ta conecta lama cu tera. El a splica cu, den ambos direccion, nan ta crea un ambiente di biodiversidad.

Ora cu, por ehempel, awa yobe y nan ta conecta den e area cu tin hopi mangelnan, e vegetacion aki ta filter e awa ey, prome cu e ta bay den lama. Esey ta permiti un lama sano, bunita y limpi. Sin e mangelnan, cu ta filter e awanan, esaki por afecta nos turismo cu ta e pilar di nos economia. Banda di esey, e structura di e mangelnan ta crea un oportunidad pa hopi bestia, manera pisca, cangreu, unda nan ta haya refugio pa crece. “Esaki ta manera un criadero pa nan,” el a bisa.

Ta hopi importante pa tur hende sa cu e piscanan di rif cu nos tur ta depende di dje pa nan bunitesa, ya sea pa pisca y turismo, no lo sobrevivi sin e mangelnan. Tambe e mangelnan tin un rol hopi importante den cosnan manera keintamento global. E vegetacion aki ta realisa un trabou magistral pa saca carbon for di aire di atmosfera, cu ta un causa di asina yama ‘global warming.’ Esaki ta un forma pa yuda nos humanidad combati e fenomeno aki. “Mas mangelnan nos tin, menos lihe e proceso aki ta bay,” segun van der Wal.

Te hasta e mangelnan ta un sorto di proteccion pa nos isla. Ora cu tin olanan grandi ta bini riba tera, e rijnan di mangelnan ta proteha nos costanan y ta wanta tur cos hunto pa no wordo kibra pa e impacto di e olanan bruto.

Proteccion Legal
Considerando cu Dia Internacional pa Defensa di e Mangelnan y Ecosistema ta uno di reflexion riba proteccion di e vegetacion aki, no ta por nada cu nan ta wordo protegi na Aruba pa ley awor. Nos mangelnan ta specialmente proteha –segun van der Wal- pa articulo 4 di e Natuurbeschermingsverordening AB 1995 no.2 . E lista di especienan proteha ta para den “LB Bescherming Inheemse Flora en Fauna van Aruba AB 2017 no.48” E violacion di ley di Natuurbeschermingsverordening, y e leynan asocia cune, ta impone un multa maximo di 10 mil Florin.

Pa hopi tempo nos mangelnan no tabata protegi, y lamentablemente nos no tabata balora e mangelnan, manera debe ser. Awor cu nos ta consciente di e importancia di e mangelnan, cada miembro di nos comunidad mester ta responsabel pa protehanan.

Como parke nacional, ainda nan ta descubriendo kico ta e miho manera pa planta nan debi cu tin diferente organisacion mundial cu ta bin cu cierto proceso. Pero nunca nan ta coincidi cu e mesun resultado ta sosode na tur caminda. Actualmente nan ta purbando diferente metodo pa wak cual ta esun mas aplicabel pa Aruba pa aumenta nos area di mangelnan.

Tin diferente areanan manera Spaans Lagoen cu ta e area cu tin mas magel na Aruba. Tambe e area aki ta gosa di un reconocimento internacional di proteccion. Otro areanan importante ta Bubali Plas, Mangel Halto, Santo Largo, y tur e areanan aki mester keda conserva. Como parke nacional, nan tin un area den nan maneho cu ta Spaans Lagoen, unda nan a cuminsa cu e sistema di planta mas mangel. E otro areanan cu no ta bou nan maneho, dificilmente nan por tin control riba dje.

Encuanto e area grandi di mangelnan den e saliña na Savaneta cu a bira seco, el a splica cu nan por bira seco si e mangelnan no ta haya awa. E mangelnan ta hopi bon adapta na awa salo, pero si e ta bira hopi salo, ya cu hopi dia e awa ta keda stanca y e salo ta keda, y e mangelnan ta bay sufri.

E problema aki a cuminsa ora cu e caminda a wordo reconstrui, y mas tanto e conexion of fluho di awa di lama pa e saliña, a ocasiona cu algo a wordo stroba. Nunca ta laat pa purba di rescata nan, pero e chens cu nan por logra sobrevivi ta poco, pero ‘semper ta bon pa keda cu speransa,’ el a indica.

Compromiso di nos tur
Ta dificil pa cambia pasado, pero si cada un di nos por contribui pa proteha loke nos tin y conserva e areanan di mangelnan; esey ta door di planta mas mangel. Pero tambe nos tur por yuda entre otro manteniendo Aruba limpi, pasobra hopi biaha den e area di e mangelnan, door di cu tur awa di yobida ta aglomera of yega eynan, nan ta trece tur e sushedad cu e hendenan ta tira afo di un forma iresponsabel.

“Mas limpi Aruba ta, mas limpi e mangelnan ta keda,” el a bisa. Otro forma pa protege e mangelnan ta ora cu un persona ta mira cu otro hendenan ta haci daño na e mangelnan pa denuncia nan. Pero e castigo ta depende, si Polis mes ta gara nan, ta mas pisa cu ora un civil ta bin cu cierto denuncia.

Ta importante pa recorda tur hende riba balor di e mangelnan pa nos isla y pa nos tur. Mirando cu e areanan di e mangelnan ta uno cu hopi bida den dje, ta importante pa protege nan y duna nan trankilidad y paz. No molestia nan, ni tampoco bin cu musica duro, ya cu esaki ta afecta nos ecosistema.