Den e ultimo edicion di 2025 aki di nos columna semanal di Papiamento, nos ta bolbe na e raiznan di nos idioma, pa explora mas profundamente un palabra cu nos ta usa regularmente, pa felicita un otro persona na cualkier ocasion: ‘pabien’. Nos a cuminza puntrando nos mes kico ta e relacion cu e mesun deseo na Portugues: ‘parabens’. Ta resulta cu nos ‘pabien’ en berdad tin su origen den e expresion Portugues, pero esey a laga nos ainda cu e curiosidad tocante e ‘bien’ cu ta algo tipico Spaño. Pregunta logico anto: nos mes, bao influencia di Spaño, a cambia, cu tempo, e ‘bens’ Portugues pa e ‘bien’ Spaño? Esey ta posible, talvez hasta probable. Consulta den e vocabulario di otro idioma naci di Portugues, e Criol di Guine Bissau, ta siña nos cu aya nan a mantene e ‘parabens’ Portugues tal manera e ta, desde antaño. Probablemente nos mes anto a haci e cambio di ‘bens’ pa ‘bien’? Cu esey nos odisea a termina? No, apenas el a cuminza. Kico ta e caso? Cu tabatin un relacion antiguo, riba peninsula Iberico, entre e ‘parabens’ y e ‘Para el bien sea’ Spaño. Pero pa splica tur cos desde inicio, ban cuminza cu e origen Latin di ‘parabens’, cu ta e ‘parabene’ cu ta significa ‘bon haci’ (bem feito), o ‘digno di aprecio, honor, respet, etc’. Pero na Portugal e ‘parabens’ a haya un contenido diferente, bao influencia Spaño, unda varios siglo atras e Castellano tabata e idioma dominante riba e peninsula, usa pa hopi escritor na Portugal tambe, cu tabata incorpora expresion Castellano den nan obra. Nan tabata conoce e expresion ‘Para bien sea’ y cu despues tabata simplifica tambe te ‘parabienes’, cu e contenido di e deseo di ‘tur cos bon pa bo’ cu nos ta usa te awe. Remarcable ta cu e Castellano mes no a desaroya un ‘parabens’ di nan mes; el a keda algo netamente Portugues.
Bunita storia, pero a keda pregunta ainda. Si den inicio di e Papiamento na e islanan aki tabata conoci e ‘parabens’ Portugues, con nos a yega na e ‘pabien’ di nos, cu tin algo claramente di Spaño, e ‘bien’ cu absolutamente no ta di origen Portugues? Aki tin algun posibilidad pa explora. Por ta cu originalmente tabatin e forma Portugues, pero bao influencia di Spaño, cu den e siglonan despues tabatin un presencia hopi mas fuerte, nos hendenan gradualmente a cambia pa ‘pabien’. Esaki ta un probabilidad grandi, pasobra de paso lo nan a abrevia e ‘para’ te na ‘pa’, algo cu nos a haci en general cu e ‘para’ di Spaño o Portugues; ademas un fenomeno conoci y ampliamente aplica den nos Papiamento.
Nos a consulta tambe e situacion den idioma di Galicia (Gallego) cu den hopi caso ta un idioma perfectamente ubica entre Castellano y Portugues. Nan por tin un variante cu tin elemento Spaño? Esey no ta e caso; nan conoce simplemente e ‘parabens’ Portugues, sin cambio algun. Nos conclusion na e momento aki ta cu nos a hereda e ‘parabens’ Portugues y bao influencia di Spaño a cambia pa e ‘bien’ y de paso a corta e ‘para’ te na ‘pa’. Un palabra anto di nos propio creatividad, pero cu pa cualkier ciudadano Portugues o Brasileño te awe no mester ningun splicacion.
Pa finaliza, algo tocante e fenomeno di con nos ta pronuncia un ‘n’ na final di un palabra. Aki tambe nos herencia Portugues ta resalta, por ehemplo den e palabra ‘pabien’ mes. Un di e diferencianan clave cu idioma Spaño ta e manera di pronuncia un ‘n’ na final di un palabra, cu ta e herencia di e ‘m’ y tambe e ‘ens’ si ta trata di plural na Portugues. Hopi biaha e palabranan aki ta di origen Spaño, tin vez comparti cu Portugues tambe. Pero, contrario na Spaño, unda e palabra ta pronuncia cu un ‘n’ enfatico, nos Papiamento ta duna esaki un ‘ng’ casi identico na e ‘ng’ Ingles o Hulandes. Esaki ta implica cu e origen ta den un o ambos di e idiomanan ey? No, e origen ta den nos herencia Portugues. Aunke e influencia di Portugues den Papiamento a termina hopi tempo (siglo) pasa caba, esaki no a haci cu e pronunciacion original a bay perdi. Otro variante ta e palabranan cu ta termina cu un ‘n’ pero cu ta haya un pronunciacion cu ta parce e ‘nj’ Hulandes o e ‘ñ’ Spaño; por ehemplo ‘comehein’ (comején), unda nos ta trata ainda di acomoda nos pronunciacion hereda di tanto siglo pasa.



