Den nos edicion aki di nos column semanal tocante Papiamento, nos atencion ta baya na origen etimologico di algun palabra, di uso general pero cu merece atencion, tambe pasobra ora bay explora nan origen, nos ta topa cu sorpresa.

Pa cuminza e palabra ‘rosea’ cu nos conoce solamente como sustantivo, cu ta sinonimo di ‘respiracion’. Di unda e ta bin? Muy probablemente di Spaño: ‘resuello’ (sustantivo) y ‘resollar’ (verbo). Esakinan no ta palabra den uso actualmente mas y ta hiba nos na un pasado bastante aleha. E origen etimologico ta den Latin: di ‘re-‘ y ‘sufflāre’, cu na Spaño nos ta topa tambe den: ‘soplar’, cu a haya otro contenido cu tambe nos a hereda: ‘supla’.

Na caminda e ‘resollar’ lo a converti den ‘rosea’, unda e sonantenan ta cambia di lugar, un fenomeno masha comun den e idiomanan crioyo. Tambe consonante sa cambia di lugar, manera e conocido ‘marduga’ cu ta bin di ‘madrugada’ y ‘tempran’ vs ‘trempan’. Algo peculiar ta keda cu, aunke ta parce cu e origen ta mas den e verbo (resollar), nos a pasa pa usa e ‘rosea’ como sustantivo so; pa completa e accion relaciona cu esaki nos ta bisa ‘hala rosea’.

Esaki na su turno ta trece nos riba tereno mas complica, pasobra e ‘hala rosea’ ta parce hopi riba e verbo Hulandes ‘ademhalen’. Di otro banda, nos no ta desconoci cu e verbo Spaño ‘jalar’, tambe ‘halar’, cu ta bin di Frances (‘haler’, o ‘hâler) cu ta un verbo procedente di nabegacion, por ehemplo ‘hala’ un cabuya o bela. Un investigacion no a duna nos ningun relacion directo entre e ‘halen’ Hulandes y e ‘jalar’ (‘halar’) Spaño. Aparentemente e forma Hulandes tin su origen den idiomanan Germanico y no tin relacion cu Frances o Spaño. Esey a laga nos pa investiga si e ‘haler’ (o ‘hâler’, originalmente ‘hassler’) Frances ta di origen Germanico; o sea cu e adopcion a tuma lugar den forma contrario cu nos tabata pensa. Sin embargo, e verbo ta, segun consulta riba internet, origina den Latin (‘assare’ y ‘assulare’), cu ta sinonimo di ‘bira’ (‘rodar’ na Spaño; ‘rôtir’ na Frances). Esey a evoluciona te ‘haslé’, cu a bira ‘hâler’, unda e ‘â’ na Frances ta representa un ‘as’ mas antiguo, unda no ta skirbi e ‘s’ mas. Nos conoce varios palabra di uso regular, cu cerca nos ta bin di Hulandes, manera ‘depôt’ y ‘sepôt’, cu ta bin originalmente di Frances, cu e mesun caracteristica aki.

Nos conclusion por lo pronto ta cu ‘hala rosea’ por ta completamente di origen Spaño, aunke e por ta un combinacion Spaño/Hulandes tambe.

Nos conoce tambe e verbo Spaño ‘desollar’ cu na Papiamento a haya su lugar como ‘soya’, cu adicion di ‘soyando, ‘soyamento’ y ‘soyado’(r). ‘Soya’ ta un verbo y no ta referi na e bonchi cu ta base pa tanto alimento moderno ‘vegan’, sino na kita cuero di un animal, claro preferiblemente no di un ser humano. Sin embargo, nos lectornan di mas edad lo ta corda cu mey siglo pasa por a tende expresion manera: “Esey, mi tin e pa soya”. Esaki ta otro forma di bisa cu bo tin cuenta pa regla cu un persona. Papiando di expresion parecido, tambe e menaza, hopi biaha maternal o paternal, tabata: “Mi tin e pa guinda”. E palabra ey no ta den nos Vocabulario oficial y no ta den uso regular mas, pero nos hendenan grandi si sa. E verbo ta bin di Spaño y ta significa ‘colga’ algo, manera den ‘guindar la ropa’ (‘colga paña’). Expresion cu nos a yega di tende na un pais Latinoamericano tabata di mesun contenido pero mas fuerte: “Cuidado, que te van a guindar de las partes más nobles…” Esey nos no mester di splica, nos ta kere…