Sea bo no tin experencia den planta of cuida pa mata, of bo tin espacio limita na cas of den cura, pa implementa mas mata den bo bida ta extremamente facil y no ta tuma mucho esfuerso. Bon Dia Aruba a combersa cu vocero di Departamento di Agricultura, Cria y Pesca (Santa Rosa), Sr. Randy Maduro, tocante algun tipnan cu hardineronan nobato por implementa ora ta planta y cuida pa mata.
Considerando e impactonan di cambio di clima riba nos salud, bienestar y naturalesa cu cada aña ta bira mas notable, ta birando mas y mas importante pa conserva y protege nos mes, nos recursonan y nos medio ambiente. Na comienso di juni, Bon Dia Aruba a comparti cu lectornan varios medida sostenible cu ciudadano y institucionnan gubernamental por implementa den sector di Agricultura, basa riba e rapport di Aruba 2050 conduci pa Aruba Conservation Foundation (ACF) y Wageningen University & Research (WUR). Un di e medidanan aki ta plantamento di mata, pa protege seguridad alimentario, crea mas sombra pa combati e calor creciente, diversifica biodiversidad y mantene un ambiente fresco.
Con ta cuminsa?
Segun vocero Sr. Randy Maduro, e prome pregunta cu nan ta haci pa hendenan cu ta acerca nan pa cuminsa planta mata ta tocante uso di awa. El a enfatisa cu hopi hende tin bon animo pa planta pero frecuentemente ta lubida tocante e awa cu nan mester usa tur dia pa cuida nan mata. Hopi biaha interesadonan no kier aumenta nan cuenta di awa, pues ta recomendable pa cuminsa colecta awa cu normalmente lo bay perdi. Esaki ta inclui awa di airco, awa di yobida of awa di dam of di mashin di laba paña.
Maduro a splica cu awendia mayoria habon di laba paña ta ‘biodegradable’, esta cu nan funcion di limpiesa ta traha solamente ora ta laba paña, pero cu no tin efecto ora ta muha mata cu awa di was mashin.
Tin hende sa di usa awa di pos pa muha nan mata ya cu ta pensa cu esaki tin nutrientenan cu por alimenta e mata. Sinembargo, a conseha pa no usa esaki, principalmente pasobra aki na Aruba, uso di awa di pos pa muha mata ta ilegal. Segun e vocero, tur awa di pos mester bay na RWZI pa procesamento. Ademas, uso di awa di pos por crea riesgo di malesa, mirando cu e awa no ta higienico.
Kico por planta?
Un otro pregunta cu sa bin dilanti ta ‘kico por planta’? Mirando cu Aruba ta un isla cu clima desierto, por asumi cu kisas no por planta tur cuminda cu ta comun den cushina. Sinembargo, Maduro a enfatisa cu esaki sigur ta posible. Productonan manera tomati, concomber pa salada, lechuga, bonchi y diferente yerba pa consumo y uso medicinal, por ehempel, ta cumindanan cu bo por cultiva den bo hardin. Ademas por cultiva diferente fruta manera sorsaca, granatapel y apelsina.
Y awo lamunchi? Sr. Maduro a splica cu desde 2009, mata di lamunchi ta sufri di un malesa yama ‘citrus spider mites’ den Ingles, cual ta termietnan chikito y blanco cu ta biba na e parti abao di e blachinan. Esaki ta causa cu e mata ta muri hopi mas lihe. A enfatisa cu por controla e infestacion di e termietnan aki, pero no por deshaci di e malesa.
Pa controla of protege contra termiet of otro insectonan cu por infesta bo mata, a conseha cu por haci un mescla di habon di laba tayo, garlic y promente di madame jeanette mula hunto cu awa. Percura pa e mescla ta basta awa, y spuit esaki riba e blachinan di bo matanan.
Cosnan pa tene cuenta ora ta planta
Pa loke ta vitamina den gordura, a enfatisa cu esaki no ta un necesidad directo pa hardineronan cu no tin matanan grandi of un cunucu grandi di plantacion. Por cumpra cualkier gordura normal cu tin suficiente vitamina necesario caba pa bo matanan. Sr. Maduro a enfatisa cu plantadornan por tambe acerca Santa Rosa pa gordura cu nan mes ta traha for di e desperdicio di e bestianan cu tin den nan cura. Esaki ta pasa un proceso delicado y continuo pa sigura un bon calidad di gordura. A splica ademas cu hende por hasta warda e saco di gordura y pa proximo bes por haya un ‘refill’. Santa Rosa tambe tin varios otro recurso cu bo por probecha di dje pa bo hardin, incluyendo un variedad di simia y informacion con pa planta esakinan, gordura, y hasta suministro di awa.
Tin cierto mata cu ta mas vulnerable pa biento. Pues matanan cu ta mas chikito of tin taki fini por coloca na parti mas pabao di bo hardin of patras di otro matanan pa kibra biento. Tambe tin cu tene na cuenta cu matanan ta competi pa luz y awa. Matanan cu ta crece 3 meter of mas tin cu ser planta leu di otro.
Pues pa cuminsa cu bo hardin no ta mucho complica, y en general no mester mucho material of tecnicanan innovativo pa garantisa bon cosecha. Plantamento di matanan di berdura y fruta por garantisa bo mesun seguridad alimentario y mehora of diversifica bo dieta. Ademas, pa cultiva bo mesun cuminda ta un bon manera pa contribui indirectamente na proteccion di nos naturalesa, mirando cu e ta corta e distancia di transporta cuminda (cual ta reduci emision di CO2), ta yuda cu control di CO2 existente den aire, ta trece diversificacion den naturalesa, y ta crea sombra of alimentacion pa diferente bestia y insectonan chikito.