Analizando nos situacion economico na mitar di aña, por mira e mesun ambigüedad cu tin na otro pais. Resultado di promer parti di aña ta mustra bon, pero e incertidumbre di e panorama global pa segundo parti di aña ta obliga nos practica cautela. Esaki ta importante pa tene na mente ora nos ta analiza e proyeccionnan economico y financiero pa 2026 y despues, por ehemplo manera presenta den presupuesto gubernamental pa e aña ey. Tambe cu nos probabilidad di exito no ta depende solamente di e sucesonan economico, sino tambe di nos avance den mihor control di nos desaroyo economico y financiero, loke ta requeri mas y mihor instrumento y indicador. Por ripara cu aki falta bastante pa mehora: custumber nobo no ta nace facil, y e bieunan no kier muri, ta parce e imagen.

Aña pasa, 2024, tabata bon den mayoria di aspecto y te awor 2025 ta bay den e mesun rumbo. Por ehemplo, den promer cinco luna di 2025, indicador manera BBO a aumenta cu 8% compara cu e mesun periodo di 2024. Impuesto di importacion a crece cu 12,9% den e periodo menciona. Dato di SVb ta indica cu den e periodo entre januari y juli 2025, e cantidad di empleo a crece cu mas di 2.000 cupo, pa 4,5% di aumento. Pa compara: entre januari 2024 y e mesun luna di 2025 e aumento di cupo di trabao registra tabata 1.228, pa 2,8% di aumento. E cifranan positivo aki pa e aña aki, te awor, nos ta mira refleha tambe den e perspectiva pa 2026, unda presupuesto gubernamental ta tuma como punto di salida un GDP nominal di 4,5%, mas halto hasta cu e 3,6% anticipa pa 2025.

Mientras esey ta mustra bon, por nota si cu despues di 2024, e aña reciente mas ‘gordo’, entre otro aumento di gasto gubernamental ta laga hopi menos como surplus den caha di gobierno. Por ehemplo, entre 2024 y 2026 gasto total lo crece cu Afl. 173 miyon, lagando ainda como surplus Afl. 74 miyon na 2026, mientras saldo di gobernacion na 2024 tabata Afl. 307 miyon. Esaki pa operacion di gobernacion so, no pa e sector colectivo, cu ta inclui e saldonan positivo di AZV, SVB y ATA. E cuestion no ta solamente cu e aumento di gasto, principalmente di personal, ta grandi, sino tambe su motibo. Por ehemplo, ta implementando un sistema nobo di evaluacion di personal, pero e acuerdo pa anula e sistema di aumento automatico di promocion (e conocido ‘periodiek’) no a keda implementa, si nos informacion ta corecto. Esey ta crea interogante ora gobierno ta proyecta cu den e proximo añanan gasto di personal no ta crece, pero kico ta e mecanismo pa para e crecemento automatico anto? No tin splicacion, loke CAft tambe a constata. En todo caso, aki atrobe ta parce cu custumber bieu no kier muri, mientras nobo no ta haya lugar. Esey pasobra mester tene e sindicatonan di empleado publico contento?

Esaki ta ilustra tambe den e presupuesto multi-anual, un ehercicio di poco peso pasobra tin varios asunto, yena cu loke ta parce cifra ‘pro forma’. Kico por ta e problema? Posiblemente, e falta di dato confiable, basa riba recoleccion recien di esakinan. Cu esey ta e caso, nos por destila for di un comentario di IMF den nan reciente rapport (di maart 2025) cu sugerencia pa mehoracion di mecanismo di control financiero y economico pa gobierno di Aruba. Aki ta mustra cu e trabao di varios departamento ta elogiable, pero ora ta traha cu dato di cuenta nacional mas reciente di 2019, anto ta bira dificil pa gana guera. IMF: “Although the MARUBA model contains comprehensive assumptions prepared by the macro model commission, it remains limited on its forecasting capacity given the outdated national accounts data used as a key input, and whose most recent information dates from 2019. Moreover, there is no forecast reconciliation of key macro-fiscal variables including GDP, debt, revenue, expenditure, and the fiscal balance.

Pregunta simple: ki dia ta drecha e cosnan aki, o ta mantene nan pa stroba? Pakico e avancenan den direccion di mihor control no ta logrando, specialmente unda ta trata di planificacion? Esaki por ta pasobra planificacion significa wak dilanti, y si mester anuncia publicamente kico ta bay haci, esaki ta obliga gobierno na transparencia den nan intencion. Esaki ta duna problema, por ehemplo tambe den planificacion di inversion, otro tereno riba cual CAft tin bastante critica riba presupuesto 2026. Duna claridad tempran den e proceso di planea inversion ta obliga gobierno revela nan plannan tempran, limitando asina e posibilidad di patronahe politico, unda solamente e ‘insidernan’ di partido ta na altura di loke ta bay haci y ta tene tur otro den scuridad y incertidumbre.

E rapport di IMF, menciona anteriormente, ta referi tambe na loke mester cambia pa implementa regla fiscal cu credibilidad. Ta mustra riba e hecho cu “Key budget documents produced by the DOF (Departamento di Finanzas; red.) on behalf of the MoF (Ministro di Finanzas; red.) are currently not transparently published nor easily located by the public in Aruba.” Tambe cu: “These documents contain significant analyses and forecasts, but they are published at the discretion of the Minister.” IMF ta mustra riba e necesidad pa aumenta transparencia pasobra: “Citizen engagement is one way of institutional checks and balances into the fiscal rules’ framework and of engendering ownership.”

Innecesario pa enfatiza cu loke IMF ta señala aki ta exactamente e experiencia cu implementacion di e reforma gubernamental den e Landspakket. Obliga di introduci cos nobo, pero no dispuesto pa laga custumber bieu muri…