Het Sinterklaasfeest staat opnieuw voor de deur en Aruba heeft afgelopen weekend weer Sinterklaas en zijn Pieten welkom geheten. Al decennia wordt Sinterklaas op het eiland gevierd en door de jaren heen is het een integraal onderdeel geworden van de Arubaanse traditie. Toch blijft het onderwerp Zwarte Piet omstreden binnen de gemeenschap.

Een deel van de bevolking vindt dat de voorstelling van de helper—traditioneel met zwartgeschminkte huid en rode lippen—een historisch racistische karikatuur van mensen met een donkere huidskleur weerspiegelt. Een ander deel benadrukt dat de traditie in de moderne tijd niets met racisme te maken heeft. Beide kanten brengen argumenten naar voren die passen binnen de realiteit van het hedendaagse debat, maar één vraag blijft centraal: is Zwarte Piet werkelijk een welwillende traditie of een problematische representatie?

Zoals elk jaar viert Aruba Sinterklaasdag op 5 december. Al generaties lang kijken kinderen uit naar de komst van de Sint en zijn Pieten, wachten zij geduldig op hun beurt om bij Sinterklaas op schoot te zitten en cadeautjes en snoep te ontvangen, en proberen ze uit de buurt te blijven van de roe en de zak van de Pieten. Ook dit jaar is dat niet anders. Afgelopen zondag waren veel kinderen aanwezig bij de pier van Aruba Ports Authority en in de Mainstreet van Oranjestad om Sinterklaas en zijn Pieten welkom te heten, waarmee de festiviteiten rondom deze nationale dag werden ingeluid.

Ook op sociale media laaide de controverse opnieuw op, omdat het onderwerp Zwarte Piet weer onder de loep werd genomen. Uit een publieke enquête van een ander lokaal medium bleek dat een groot deel van de gemeenschap vóór de traditionele weergave van de Piet is. Zoals een gebruiker opmerkte: “Houd de traditie authentiek. Zo is het al vele jaren. Waarom veranderen? Als kind heb ik het nooit als beledigend gezien.”

Dit sentiment wordt door veel gebruikers gedeeld en vormt de kern van de argumentatie vóór een ‘Zwarte’ Piet. Het belangrijkste argument verwijst naar de kindertijd: velen geven aan dat zij als kind nooit de link hebben gelegd tussen Zwarte Piet en het belachelijk maken van mensen met een donkere huidskleur. Daarbij wordt benadrukt dat het zwart van Piet afkomstig zou zijn van het roet uit de schoorsteen—de manier waarop Piet volgens de traditie de huizen binnengaat om cadeautjes achter te laten.

Aan de andere kant wijzen verschillende gebruikers op de historische context van Piet’s uiterlijk. De zwarte schmink, rode lippen, krullenpruik en gouden oorbellen worden gekoppeld aan oude stereotiepe representaties van mensen met een donkere huidskleur, vooral in Europa en de Verenigde Staten tijdens de 19e en 20e eeuw, toen “minstrel shows” populair waren. Een gebruiker deelde zijn ervaring als persoon met een donkere huidskleur die opgroeide met het beeld van Zwarte Piet: “Het zijn allemaal kenmerken die gebruikt zijn om mensen zoals ik, mijn broers en vele anderen te kleineren! Ik ben ook gepest door andere kinderen omdat ik dezelfde [kenmerken] had als mensen van kleur. Jarenlang is mijn plezier in Sinterklaas kapotgemaakt door ‘Zwarte Piet’.”

Het debat is er één dat jaarlijks zal blijven terugkeren, enerzijds omdat het voor velen een nostalgisch deel van de jeugd is—met alle herinneringen die daarbij horen—en anderzijds vanwege de historische context. Maar wat is nu precies de geschiedenis van Zwarte Piet? Om die vraag te beantwoorden, moet men terug naar het ontstaan van de figuur en de oorspronkelijke relatie met de Sint.

Korte geschiedenis van Zwarte Piet

Hoewel de traditie van de helper van Sinterklaas teruggaat tot het begin van de 19e eeuw, vindt het specifieke beeld van een ‘Zwarte Piet’ zijn oorsprong in het boek ‘Sint Nikolaas en zijn knecht’ van Jan Schenkman uit 1845. In het boek wordt de helper van Sint nog niet bij naam genoemd, maar wél afgebeeld als een “moor”. In Europese talen verwees “moor” doorgaans naar de moslimbevolking van Noord-Afrika en het Iberisch Schiereiland in de Middeleeuwen, maar het werd ook gebruikt voor Arabieren, moslims in Europa en mensen met een donkere huidskleur. In 1911 stelde de Encyclopædia Britannica vast dat het woord geen etnologische waarde had, en tegen het midden van de 20e eeuw raakte het in onbruik vanwege de raciale connotaties.

In de tweede editie van Schenkman’s boek uit 1850 werd de helper weergegeven zoals de moderne Zwarte Piet, gekleed in renaissance-achtige kleding (met pofbroek en hoed met pluim). Het was auteur Joseph Albert Alberdingk Thijm die hem de naam “Pieter, mijn knecht” gaf. In 1884 herinnerde Thijm zich dat hij als kind een viering van Sint Nicolaas bijwoonde waarbij de Sint werd vergezeld door een man met een donkere huidskleur en krullend haar. In 1859 schreef de Nederlandse krant De Tijd dat Sinterklaas altijd werd vergezeld door een persoon met een donkere huid, die inmiddels populair was geworden binnen de viering.

Na Schenkman’s invloedrijke voorstelling begonnen mensen Piet af te beelden als iemand met zwartgeschminkte huid, renaissancekleding, rode lippen en een krullenpruik. Hoewel Schenkman zelf nooit expliciet verklaarde dat de helper een slaaf was, begonnen verhalen uit de 20e eeuw hem af te schilderen als een voormalige slaaf die door Sinterklaas zou zijn vrijgekocht.

Het is belangrijk om te benadrukken dat Zwarte Piet ontstond in een tijd waarin slavernij nog legaal was in Nederland (Nederland schafte de slavernij pas in 1863 af). Mensen met een donkere huidskleur werden historisch gezien ongelijk behandeld en vaak als tweederangs burgers gezien. In de Verenigde Staten werd de zwarte schmink met rode lippen lange tijd gebruikt in “minstrel shows”, waarin witte acteurs deze karikaturen speelden om mensen met een donkere huidskleur belachelijk te maken.

Maatschappelijke impact en pogingen tot verandering

Daarom kwam de representatie van Zwarte Piet vanaf de tweede helft van de 20e eeuw steeds vaker onder kritiek te staan. In de jaren negentig werden pogingen gedaan om een modernere versie van Piet te introduceren, onder meer door op te roepen de zwarte schmink te vervangen door andere kleuren.

Vanaf de jaren 2010 kozen verschillende gemeenschappen en organisaties in Nederland ervoor om varianten van Piet te gebruiken, waarbij gezichten in verschillende kleuren werden geschminkt of bruine vegen werden aangebracht—de zogeheten Schoorsteen Piet, die beter aansluit bij het idee dat Piet zwart wordt door roet en stof uit de schoorsteen. Deze veranderingen leidden tot protesten en soms gewelddadige confrontaties tussen voorstanders van de traditionele Piet en tegenstanders daarvan.

Sinds 2013 voert het Nederlandse medium EenVandaag jaarlijkse enquêtes uit over het onderwerp Zwarte Piet. Door de jaren heen blijkt dat steeds meer Nederlanders de traditionele weergave problematisch vinden: in 2020 vond 55% dat de traditionele Piet herzien moest worden—een daling ten opzichte van 71% die in het jaar daarvoor van mening was dat er niets hoefde te veranderen.

Bestaat Zwarte Piet nog steeds op Aruba?

Op Aruba lijkt de traditionele versie van Zwarte Piet onder volwassenen nog steeds populair, grotendeels vanwege de jeugdherinneringen die diep verankerd liggen. Hoewel het begrijpelijk is dat iemand—met of zonder donkere huidskleur—als kind geen directe discriminatie heeft ervaren in relatie tot Zwarte Piet, staat dat los van de bredere ervaring van veel mensen van kleur met deze traditie. Bovendien is het logisch dat kinderen ongelijkheid en racisme nog niet kunnen begrijpen, waardoor zij het uiterlijk van Piet niet als beladen ervaren—ook nu nog niet.

Maar als dat zo is, waarom dan niet een nieuwe, inclusievere versie van Piet introduceren?