Covid19 tabata un virus totalmente desconoci pa mundo na december/januari. Pero cualkier departamento epidemiologico cu ta funciona bon, mester a prepara su procedura di operacion standard, Standard Operations Procedures, SOP, cu ta completamente skirbi, segun e realidad local. Sin esey, e boto ta drif sin direccion.

“E realidad ta cu for di 1995 te cu 2004, Aruba a conoce un desaroyo positivo den su departamento di epidemiologia. Tabata falta kisas un persona mas, pero e departamento tabata bon prepara pa duna training, sigui educa y percura cu tin bon vigilancia, pa por ta bon den coleccion di data. Idealmente ta haci un investigacion epidemiologico grandi cada cinco aña, pero hasta cada 10 aña lo yuda.”

Pero nunca tin placa pa investigacion asina.

Data colecta ta yuda direccion di Salud Publico y ta sostene e Minister di Salud Publico den su maneho. E ta encera traha cu AZV y otro instancia, pa colecta informacion riba malesanan cronico.

Aruba no tin dato

“E ta un berguensa cada biaha cu mester informa Organisacion Mundial di Salud cu Aruba no tin dato. Como pais, nos mester tin datonan na ordo y pa esey, e ta rekeri cu tin hende cu sa con pa colecta esakinan.”

Segun Ridderstap, e ta lamenta cu desde 2004, e expertonan a cuminsa bay for di Departamento di Salud Publico y awor aki, e nivel di salud publico di Aruba a cay hopi atras. No tin innovacion y manera a mustra awor, no por actua lihe ora di un crisis. Epidemiologia ta pa actua lihe. Y si no tin suficiente man, anto mester pidi Hulanda pa yuda of busca otro hende den comunidad pa duna un man. Juancho Ridderstap a uza Corsou como ehempel, unda e team di epidemiologonan cu ta dirigi e crisis di Covid19, ta consisti no solamente di e director, sino cuater otro experto riba e tereno.

Ridderstap ta opina cu e reaccion di Aruba mester tabata mucho mas fuerte na momento cu a detecta cu tin casonan local di Coronavirus. Si a skirbi e SOP’s, lo tabatin mas habilidad tecnologico y humano pa actua mesora y pa isola. “Awor ta importante pa sa kico a bay fout, pasobra si no haci esey, no lo domina e transmision. E ta keda un aspecto di duna informacion y di ripiti e consehonan.

Trabou epidemiologico

Epidemiologonan ta vigila salud publico, ta colecta datonan colectivamente, ta analisa esakinan y ta interpreta nan. Y e punto di salida cu di e forma aki por calcula e incidencia, pues e cantidad di caso cu lo raporta denter di un periodo specifico; e prevalencia, cu ta e cantidad di caso den un periodo specifico den tempo; hospitalisacion, cu ta indica cuanto lo mester bay keda interna; morto. E datonan aki ta yuda crea modelonan epidemiologo pa anticipa unda, con largo y con hopi e transmision di Covid19 ta y lo ta.

Vigilancia no ta djis conta caso, sino tur informacion relata na e malesa. CDC di Merca por ehempel ta colecta data cu ta indica e edad, etnidad, sexo, como tambe e sintomanan, tratamento y resultadonan di salud. Di e forma aki, cientificonan por saca afo ken lo bira hopi malo, cua tratamento nan a ricibi y si a recupera di esakinan. Unabes cu colecta y analisa e data, otro expertonan lo yuda crea graficonan cu ta haci e informacion mas comprendibel. Y ta e informacion comprendibel aki ta importante pa publico.

CDC ta uzo e epi curve, esta e curva epi, cu ta deriva di e prome tres letternan di palabra epidemiologia, cu ta mustra kico a pasa, incluso e cantidad di caso, hospitalisacion y morto durante curso di tempo. Ta ahusta e curva aki regularmente, segun data nobo bin dilanti. Y pasobra tin un buraco den tempo entre ora cu un persona bira malo y ki ora ta raporta su caso, ta dificil pa determina ki ora cu e cantidad di infeccion ta cuminsa baha. Den otro palabra, cu un curva ta bahando no ta nifica cu no tin mas transmision. Esaki lo mester keda demostra despues.

Contact tracing ta traha

Pero crucial pa baha e curva ta e contact tracing, unda trahadonan den salud publico ta haya informacion di tur hende infecta, cu ken nan tabatin contact. Unabes epidemiologonan observa con a contactonan aki ta hinca den otro nan por determina con e malesa a sigui plama. E idea ta pa informa tur esnan cu ta drenta den contact pa tuma e medidanan di precaucion, entre otro, di bay den cuarentena. Den pasado, contact tracing a mustra cu por frena transmision di virus. Estudionan epidemiologico ta midi e risico di malesa of morto den un populacion exponi na e virus cu e risico di un populacion similar cu no ta infecta.