E editorial aki ta un continuacion di e mas reciente edicion di dia 3 di mei encuanto e debate entorno di nos sistema electoral. Nos punto di vista tabata cu purba crea un sistema electoral cu no ta ‘importa’ sino fruto di creatividad di algun di nos lo ta e solucion, ta algo cu no necesariamente ta desemboca den exito. Contrario na esaki nos ta opina cu, ora ta trata di bon gobernacion, unda ta duna contenido real na representacion digno di e ciudadano, sistema electoral no ta bin na promer lugar. Loke ta primordial ta con gobernacion ta trata e ciudadano den tur contacto entre gobernacion y comunidad, expresando esaki den e forma con ta atende asunto, tur asunto, cu e ciudadano a base diario.

Aki tambe por surgi e critica cu ‘papia ta facil, haci ta otro cos’. Esey sigur ta berdad pasobra bisa esaki ainda no ta expresion di voluntad pa haci e esfuerzo. A pesar di esey, ta importante mira y reconoce cu durante henter existencia di Pais Aruba tabatin intento pa mehora gobernacion, no solamente pa gobernacion mes, sino tambe pa e ciudadania. Cu trinta y pico aña despues mester constata cu gran parti di e intentonan ey a caba na nada no ta kita e reconocimento cu mester tin na esnan cu a acepta e retonan ey, irespecto nan resultado.

Esey ta trece nos na e epoca actual, unda via e crisis di Covid a surgi e idea, mas bien un exigencia Hulandes, di reforma considerable den e aparato gubernamental, unda netamente e mihor atencion na e ciudadano ta parce di ta un meta importante. Aki tambe nos por observa e mesun aparente abismo entre proposito y realizacion. Pero no por simplemente constata y laga e critica te ey; por y mester indica pakico nos ta unda nos ta y no den un estado mas avanza di desaroyo di bon gobernacion. Den un anterior Editorial nos a mustra caba riba e refran cu ta keda ripiti den un cantidad grandi di e temanan trata den e Landspakket pa Aruba, unda ta señala cu e implementacion di e reformanan proponi no ta den ehecucion y cu hopi di nan ta inicia nan trayecto di implementacion e aña aki, pa mas tempran. Esey ta satisfactorio pa un proceso cu a inicia na 2020? En general no, pero tin cierto aspecto pa tuma na cuenta. Uno ta cu capacidad di labor legislativo, no na parlamento sino den e aparato gubernamental mes, no ta suficiente pa cumpli na tempo cu e cambionan cu ta exigi tambe cambio den ley. E pregunta por ta anto pakico no ta percura ‘de una vez por todas’ pa elimina e bottleneck aki? E contesta lo ta, casi sigur, cu ningun caminda tin un lachi o cashi yen di hurista specializa den legislacion, ni na Hulanda mucho menos na Aruba, pa atende tur esaki pareu. Esey ta berdad, aunke talvez e intentonan pa amplia e equipo actual no ta impresionante tampoco, y ken ta beneficia di esey; esun cu no kier cambio?

Pero si nos enfoca solamente riba e trabao legislativo, nos tin tendencia di perde for di vista loke mester sucede na e departamentonan mes, unda mester ehecuta e trabao segun e procedimento y standardnan nobo. Facilmente por tin e impresion cu unavez a dicidi di tuma cierto rumbo na nivel ministerial, e caminda ta cla pa ehecuta e modelo o programa nobo. Tuma por ehemplo loke mester realiza riba tereno di seguridad social, relaciona tambe cu tereno di labor. Mester bin, segun e Landspakket, entre otro, un areglo pa (compensacion di) desempleo; un sistema di monitoreo di mercado laboral adecuado; mihor proteccion contra incapacidad laboral, perdida di empleo y pobreza; reduccion di sector informal; refuerzo di inspeccion di labor y introduccion di ley ‘ARBO’ encuanto seguridad na trabao y mehoracion entre e departamentonan atendiendo admision di labor stranhero riba mercado laboral. Nos ta na mitar di 2025 y kico nos a mira anuncia te awor? Casi nada, loke a yama atencion ta e anuncio di e ministro nobo, cu ta suspende ley encuanto e conseho laboral cu e departamento na su encargo mester entrega pa cada peticion pa permiso di estadia temporal… Nos no a tende nada ainda di reforma structural unda ta pone un fin na e practica di Inspeccion di Labor pa no cumpli cabalmente cu nan compromiso di mantene secreto, por ehemplo tocante e trahador cu ta entrega keho contra su empleador y kier mantene esaki confidencial. Ademas, manera nos a critica na varios ocasion, gobierno como tal no ta anuncia un maneho integral pa formalizacion di estadia di e grupo grandi di trahador indocumenta cu no ta aporta pero si ta costa nos placa. Ta ken, segun ley internacional, mester reembolsa AZV pa e gastonan incuri entre otro na hospital pa tratamento di persona no documenta, cu manera tur humano, tambe sa bira malo y no ta sigura? Di ki tipo di “maneho di mercado laboral eficiente” ta papia si sigur un tercio di e mercado real, cu mester maneha, ta keda for di vista pa via di ilegalidad?

Esaki ta djis un ehemplo di e cantidad grandi di interogante cu por trece a raiz di e plannan cu ta sosega tranquilamente riba papel, mejor dicho den forma digital, mientras cu prensa local apenas ta yega na haci pregunta al caso na e mandatarionan di e momento. Nos no ta exclui e posibilidad cu algun dia nos lo yega na logra drecha gobernacion, pero sin presion di tur banda no ta logra. E presion ey, no t’ey.