editorial 2_15_1.jpg

Acceso na awa limpi na hopi parti di mundo ta un problema grandi y (casi) permanente ainda. Tin caso unda e ta un asunto di morto o bida, specialmente den areanan afecta pa guera o secura. No ta na Africa so tin e problema cu desierto ta creciendo y ta afecta cada biaha mas regionnan cu antes tabatin abundancia di vegetacion, cuminda y acceso na awa. Mientras di un banda nos ta mira hopi esfuerso pa mehora acceso na awa, nos por observa tambe cu otro luga e acceso actual na awa ta menasa. Es decir, no ta un bataya cu na nivel mundial a keda dicidi caba, pero mester keda lucha.

Realmente, con importante awa ta pa nos planeta? Segun informacion di Nacionnan Uni, desde 1990 2,6 biyon hende e haya acceso na awa potabel, pero ainda tin 663 miyon hende cu no tin. Ademas, e awa no semper ta di bon calidad. Por lo menos 1,8 biyon hende na mundo ta haci uzo di un fuente di awa cu ta contamina cu fecalia.

Entre 1990 y 2015, e parti di poblacion mundial cu a haya acceso na un fuente mehora di awa a aumenta di 76 te 91 porciento. Pero esey no ta kita cu scarsedad di awa ta afectando ainda 40% di poblacion mundial. Tin 1,7 biyon hende ta biba den cercania di riu unda uzo di awa ta excede e recuperacion di awa, cu consecuencia serio a largo plaso pa abastecemento di awa potabel.

Tin aspecto positivo tambe di e uzo e importancia di awa. Den produccion di electricidad por observa cu uzo di awa pa genera coriente ta e forma mas uza di tur metodo renovabel. Na 2011 produccion di coriente cu awa ta representa 16 porciento di produccion di coriente den henter mundo, hopi mas cu energia solar y biento hunto. Nos no mester bay leu pa por tin un bon ehemplo: Venezuela ta produci gran parti (70%) di su energia electrico di un solo dam grandi den riu Caroní, den oriente di e pais.

Pero acceso na awa limpi ta djis un parti di e asunto. Na e nivel actual di poblacion humano riba nos planeta, ta bira importante pa controla tambe e parti di awa uza, y su efecto contaminante riba riu, lago, y lama. Djis algun cifra: 2,4 biyon hende ta carece di acceso na servicio basico di sanidad, manera W.C. o latrina. Mas di 80% di awa sushi cu ta bin di actividad humano ta yega na riu, lago o lama sin ningun forma di purificacion.

Como consecuencia, tur dia casi 1000 mucha ta fayece pa enfermedad relaciona cu diarea cu ta posibel pa preveni cu miho higiena, cu tambe ta relaciona na acceso di sanitario uzando awa. Esaki ta hiba nos na e conclusion cu no ta simplemente un asunto di percura pa awa limpi, pero ta importante unda nos ta keda cu awa sushi y con nos ta evita cu gradualmente tur awa di superficie na mundo ta bira contamina.

Na Aruba mes nos tin desde varios aña caba e proyectonan di purificacion di awa cu ta bin di e parti di e isla cu tin riolering, y otro parti ta yega via e posnan na cas di cual e awa ta yega e proyecto cu truck. Un sistema bastante caro pa transporta awa sushi, pero como cu ta e ciudadano mes mester paga esaki, e no a bira un discusion nunca. En todo caso e sistema di purificacion ta haci posibel cu nos ta cumpli cu tratadonan internacional al caso, y de paso ta duna nos awa (casi) limpi cu tin su uzo, entre otro pa irigacion.

Un punto cu cada tanto tempo ta surgi ta e pakico nos ta laga tanto awa uzabel (di yobida) bay lama sin un intento pa retene e awa ey riba tera y dun’e bon uzo, entre otro den agricultura/horticultura. Nos tin naturalmente un sistema limita di dam, pero un gran parti di awa di yobida te awe ta bay directamente pa lama. Como cu agricultura, si ta asina cu di berdad nos ta desea di haci algo mas cu ta haci te awor, anto lo ta recomendabel pa analisa e posibilidadnan aki.

Pa nos riba e isla aki e problematica di acceso na awa e ta algo cu talbes nos no ta ni pensa riba; e t’ey semper, y di bon calidad. Pero, djis imagina cu nos ta lanta un mainta anto e no t’ey mas, y nos no sa ki dia e ta bolbe. Nos tin awa pasobra tin un planta industrial cu ta produci esey, pero tur proceso industrial por daña. Panico ta palabra chikito pa describi loke probablemente ta bay sucede.

 

Ta esey tambe ta bon pa pensa cu nada cu nos tin, a yega gratis. Mester haci esfuerso y inverti pa percura pa nos no pasa nunca den e panico ey. Y mescos cu den caso di calamidad nos tin un problema grandi cu acceso na cuminda cu mester bin di otro luga asina tambe acceso na awa por bira un problema.