E reciente bishita di Fitch Ratings a duna un informe positivo di desaroyo economico y financiero na Aruba. Crecemento economico despues di e pandemia a trece nos di regreso den teritorio positivo. Despues di 2022, aña 2023 tambe a mustra e recuperacion cu por a anticipa. Pa e añanan venidero, Fitch ta mira un perspectiva faborable pa situacion financiero di gobernacion tambe, en vista di e compromisonan cu tin pa reduci debe publico na nivel di 70% na 2031 y na 50% na 2040.

Tur esaki no ta implica cu ta solo briyante so tin na caminda. Despues di e recuperacion economico positivo post-Covid, tabata anticipa cu e crecemento rapido den e promer añanan lo mengua te un paso mas modera. Esaki ta algo cu tabata caba ampliamente acepta, loke por deduci tambe di e cifranan den e proyeccion multi-anual cu gobierno a suministra hunto cu presupuesto 2023 y 2024, cualnan ta abarca proyeccion te cu 2028. Mester tuma na cuenta si e crecemento economico cu por spera di e ampliacion di capacidad di acomodacion turistico, cu Fitch ta calcula na 10% di e total actual. Esaki lo tin su consecuencia pa mercado laboral y lo causa presion tambe riba nivel di salario.

Sin embargo, tin otro elemento pa tuma na cuenta. Banco Central den su mas reciente Outlook economico ta indica cu e aña aki por anticipa un reduccion fuerte di inversion, tanto priva como publico, mas tanto pasobra gran parti di e proyectonan di inversion priva mayor lo ta terminando y no tin inversion publico grandi na caminda tampoco. Kico esaki ta bisa nos? Cu den e proximo añanan, a menos cu algo grandi sucede, nos ta riba un ruta bastante predecible di crecemento modera, cu no ta resulta den crecemento sustancial di ingreso pa gobierno tampoco. Atrobe, esaki no ta algo cu nos ta proclama a base di propio pensamento, sino a base di loke gobierno mes ta premira den su proyeccionnan pa e proximo añanan, unda pa 2026 te 2028 ta proyecta aumento di entrada total modera di entre 1,8% y 1,9%. Esaki sigur tin como consecuencia cu gobierno, cualkier gobierno cu lo tuma rienda di e pais na 2025, lo ta hinca den un ‘straightjacket’ basta preta den sentido financiero, unda no tin espacio pa nada spectacular. E espacio financiero cu por tabatin ta ser ocupa naturalmente pa e pago grandi di interes riba debe publico, aumenta pa e parti di casi 100 miyon florin cu gobierno ta pagando anualmente riba e proyectonan ‘PPP’ cu e anterior gobierno democrata-cristian a crea. Hunto esaki a bira un suma absurdo, cu ta yega na alrededor di 25% di presupuesto gubernamental. Claro cu ta hopi cos positivo por a haci cu e suma aki, pero no ta pornada por conclui cu aki tabata trata di maneho gubernamental iresponsable, y como agravante nunca tabatin siquiera un reconocimento di e erornan cometi. Esey no kier bisa cu e actual gabinete ta liber di culpa, pasobra e recien acuerdo firma cu Hulanda, na 6,9% riba e prestamonan haci na Hulanda den tempo di crisis di Covid, lo costa nos miyones extra, a menos si bay di acuerdo cu un ley di supervision di Reino cu, manera Fitch como partido exterior ta señala secamente: “e ley local di supervision no ta materialmente diferente di e Ley di Reino.” Nan ta observa seguidamente cu e ley di Reino ta preveni cu un di e partnernan por cambi’e unilateralmente. Nos ta contento di mira e tipo di observacion aki di banda di un institucion manera Fitch, unda cu algun aña pasa caba e medio aki a yega na e mesun conclusion caba. No cu e actual gobierno lo saca algun conclusion di esaki, mucho menos actua pa por baha e tasa di interes; nos no tin e ilusion ey.

Contene gasto: tarea permanente

E perspectiva di ingreso gubernamental cu no ta bay aumenta considerablemente ta implica cu cualkier gobierno lo mester anda cu cuidao cu su gastonan, particularmente gasto di personal. Tin varios proyecto cu a acorda cu Hulanda y Union Europeo pa mehora, entre otro a traves di digitalizacion di servicio gubernamental, e funcionamento di aparato publico. Tambe a introduci un sistema nobo di evaluacion y promocion di empleado publico, cu mester a drenta na vigor na januari 2023, despues posponi pa januari 2024 y actualmente no ta conoci si e plan ta den ehecucion. Fuera di esey, gobierno actual no a deshaci di e derecho riba ‘periodiek’ automatico cambiando LMA, cu ta keda impulsa aumento di gasto, loke ta keda un factor dificil di maneha. Tin un analisis di tarea clave (‘kerntaken’) na caminda, pero ehecucion y resultado concreto lo ta un proyecto di hopi aña, motibo pa cualkier pretendiente pa goberna realiza bon cu no mester bin rechaza despues e acuerdonan haci pa e actual gobierno.

Fitch, manera por spera di un institucion asina, ta evalua e factornan principal di maneho economico y financiero, pero ta indica di manera mas general, tambe otro asuntonan cu un gobierno mester atende. Hopi biaha e otro aspectonan aki por tin efecto grandi riba e propio desaroyo economico; ningun economia ta existi den un bashi, semper factor social por tin efecto secundario grandi, y nos pais no ta un excepcion. Fitch ta menciona por ehemplo e efecto cu escasez di labor ta ocasiona riba economia. Sin embargo, nan no ta toca e consecuencianan – negativo – cu importacion masivo di e forza laboral ey tin despues riba e mesun desaroyo socio-economico. Esey no a haya nan atencion, talvez ainda no. Nos si ta obliga di señala esey.