E ta keda un discusion con a yega na un decision pa CAFT conseha Hulanda pa mara un cortamento di 5 miyon florin pa luna riba AZV, como condicion pa haya sosten di likides. Pero pa Director di SVB, kende a haya AZV bao su encargo tambe, ir. Edwin Jacobs, e ta nifica un señal na e sector di cuido, cu cosnan mester bira diferente.

“Tin hopi cos cu ta sosodiendo pa motibo di e crisis (di COVID-19). Pero un crisis no ta dura pa semper. Pero ora cu sali di crisis, no por bay haci ‘business as usual’ tampoco.’ Ami ta mira cu nos mester enfoca mas riba reformanan cu mester haya nan forma den añanan 2023, 2024 y 2025.”

Den su combersacion cu Bon Dia Aruba, Jacobs a bisa cu practicamente no por haci mucho cos mas na 2021 ni 2022. Locual mester realisa cu mester hala faha mara. “Lo mester hala faha mara. Recuperacion a cuminza y lo sigui, pero si mira e proyeccionnan, e recuperacion lo no yega na e nivel di 2019. Y hasta si yega na e nivel di 2019, tin otro retonan pa atende cune pasobra e otro banda ta e debe grandi di pais Aruba.”

Jacobs a mustra cu despues di e recuperacion economico lo mester traha riba e recuperacion fiscal. Y banda di e recuperacion fiscal, mester traha riba e recuperacion social y di salud mental, cu ta bay bira un punto critico den e siguiente añanan. Pero e ta nifica tambe haci escogencia “cu ta nifica cu mester ta prepara pa un dolor, un caminda,” Edwin Jacobs a bisa.

“Si papia cu esnan den sector di cuido, solamente ta tende di e necesidad cu tin y cada uno ta nifica aumento di gasto y esey no ta e forma pa maneha.” Con e maneho mester ta, ta depende di decision di Gobierno y no di AZV.

“Pa futuro, den mi forma di mira, si mi por conseha mandatarionan y futuro mandatarionan, mi lo urgi pa saca e tareanan di AZV cu ta responsabilidad di pais y no tin compania di seguro. Pais mester construi su capacidad, pasobra te ainda nunca Aruba a asumi e papel ey. Pues Aruba tambe mester siña con pa organisa cuido y si mester busca ayudo di afo, pa hunto cu profesionalnan di Aruba hinca e aparato cu mester bin cu maneho di cuido na Aruba. A cuminza cu Inspeccion di Salud, pero mester bay mas leu cu e proceso.”

E proceso lo ta dificil

Ir. Jacobs ta consciente cu e tarea aki no ta bay ta facil, pa ningun Gobierno. Pasobra ta maneho na nivel di pais ta determina con ta ofrece cuido di salud y kico ta e responsabilidad di e compania colectivo di seguro, con e cobertura mester ta y con pa determina prijs pa servicio. E ta nifica si tuma decision duro.

Y politicamente hopi biaha esaki ta un problema na Aruba, como sociedad chikito. Ir. Jacobs ta bisa cu e no ta un problema pa un pais chikito so. “Hasta na paisnan grandi e ta dificil pa tuma decisionnan cu ta afecta cada individuo directamente, sea den locual ta paga nan pa nan servicio of ki servicio ta paga pa un ciudadano.” Edwin Jacobs a haci un maestria den Maneho Actuarial pa Siguridad Social, cu el a completa cu exito na 2019 y ta un estudio cu a permiti’e compronde e posibilidad y reto di maneha fondonan di siguridad social. “Durante mi estudio mi a lesa produccion di diferente autor, cu ta mustra cu paisnan semper tin problema pa atende cu salud cu ta algo cu ta atende cu hende y su bida, y con e decisionnan ta afecta calidad di bida.” E ta un hecho cu hopi politico ta purba pospone e momento cu mester tuma e pasonan necesario. Pero e momento ta yega, tardi of trempan, el a bisa. Y pa Aruba, e momento a yega tambe. “Bo no por gasta locual no tin. Mi ta mira cu ta compara e situacion di cuido na Aruba cu esun di Hulanda. Pero mescos cu un ambtenaar no por compara su estilo di bida cu esun di su bisiña cu ta Director di un banco, no por compara Aruba cu locual Hulanda por paga. E Director di un banco comercial por inverti den un cas mas grandi, un auto mas caro y un ambtenaar mester draai cu su salario di sector publico. Pues, si compara ta bruha comunidad. Berdad cu Hulanda kizas ta inverti mas den cuido, pero economia di Hulanda ta permiti esey. Locual nos falta ta hopi consciencia riba finanzas.”

Nota di conseho pa formado

Ya caba Edwin Jacobs ta trahando riba un nota cu e ta bay entrega den e proceso di formacion di Gobierno, despues di eleccion. “Mi conseho ta pa traha cu un cuadro financiero multi-anual. Adelanta caba ta determina cua ta e gastonan cu AZV por tin pa e siguiente tres, cuater of hasta cinco aña. Gastonan di AZV no por sigui crece tres, cuater porciento pa aña. E ta nifica cu cada porciento mas cu gasto di AZV ta crece compara cu e Producto Interno Bruto, GDP, e ta come mas espacio.”

Si awor AZV ta pisa ocho porciento riba GDP, y e gastonan ta crece exponencialmente, e ta nifica cu e peso riba GDP y economia ta bira mucho grandi. Si e tendencia di aumento di gasto continua, e fondo ta bira insostenibel pa Aruba. “Corda cu e cartera na cas no ta pa paga solamente coriente, sino mester cumpra cuminda tambe y paga awa, gasolin. Den un pais tambe, cada componente, manera infrastructura, educacion, tur ta pidi atencion pa inversion. Asina tin diferente area. Aruba no por fia pa awor, cu ta nifica cu mester traha den e cuadro financiero cu tin awor. Y esey ta nifica cu AZV no por aumenta su gastonan sin afecta e otro componentenan necesario.”

Con pa stabilisa AZV ta conoci

E no ta un secreto kico mester haci pa stabilisa AZV. Jacobs a mustra cu tin asina hopi rapport cu ta bisa bon cla kico mester haci. Ta cuestion di haci escogencia. AZV mes a cuminza tuma paso den su five wave model. Esaki ta e pakete di diferente instrumento introduci pa cumpli cu reduccion di gasto, unda entre otro ta elimina coberturanan nobo, temporarisacion di cuido, saca dentisteria for di e pakete y mas. “Pues ta reduci pakete cu ta cubri. E otro ta pa pone un barera pa haci uzo indebido di cuido medico. Of ta trece reforma di structura mes, unda por bin cu un pakete basico colectivo diferente, limita y ta habri e posibilidad pa ciudadanonan cera nan mesun seguro medico priva pa otro tratamento cu no ta cubri den e pakete basico.” Den otro palabra habri e posibilidad pa cumpra seguro medico complementario.

Di otro banda, con realistico un seguro complementario ta, tambe ta un pregunta, mirando e desaroyo den embehecimiento na Aruba. “E pakete basico lo mester ta amplio pa yuda un grupo di ciudadano cu mas mester di cuido. Pero ta cuestion di studia e posibilidadnan, pasobra en todo caso, e gastonan medico memey di e grupo di hendenan cu edad mas halto no ta bay desaparece. Mescos ta e caso pa personanan cu malesanan cronico, sin importa e edad. Unabes e malesanan aki manifesta, ya no ta cuestion di preveni, sino di duna tratamento.”

Salud Mental

Siman pasa, Director di Bureau Rampenbestrijding Aruba Rino Hermans a mustra cu Aruba mester ta prepara pa un crisis den salud mental. Y salud mental ta un responsabilidad di AZV.

“Salud mental ya caba ta bao presion. Nos lo mester wak con e forma cu ta duna cuido di salud mental na e momento aki, si ta esun mas eficiente y efectivo, y si nos a drenta den un ‘crisis mode.’ Pero esey ta locual mester bay analisa hunto cu e sector cu ta duna e servicio aki.”

Ir. Edwin Jacobs a bisa cu a aumenta inversion den e sector, di nuebe (9) pa 15 miyon cu no ta un aumento chikito. E ta un aumento considerabel, como tal mester bay mira si e inversion aki a bay hunto cu expansion di capacidad y mehoracion di servicio.

Reforma ta e rumbo

“Mentalmente, nos hendenan ta hopi cansa. Financieramente, famianan ta den hopi problema. Pandemia a come entrada, pero no a come debe y famianan mester bay atende cu e debenan eventualmente, cu ta nifica reforma, hala faha mara, biba cu menos. E añanan di e decada aki ta añanan di reto pa poblacion y pais. Pero Aruba ta un ‘business case.’ Si pone e schoudernan hunto, manera semper Aruba a haci ora di crisis, hunto nos lo sali afo. Pero nos mester traha hunto y realisa kico ta para nos dilanti pa por enfrent’e tambe. E ta nifica reforma riba tur nivel. Na nivel gubernamental, na nivel economico, laboral, social y nivel di siguridad social. “Practicamente locual Gobierno di Hulanda y Aruba a compromete cune na otro.”

Segun ir. Edwin Jacobs, tur na Aruba mester mira e añanan nos dilanti den luz pa percura cu e sistema di siguridad social colectivo, cu ta inclui AZV, pero tambe tur e otronan cu SVB ta maneha bira uno cu ta sostenibel. Mirando cu awor e ta encarga cu tanto SVB y AZV, Jacobs tin un bista mas amplio riba e totalidad. Y den un siguiente edicion lo amplia riba e relacion di e fondo di AZV riba e otro fondonan manera pensioen di biehes y seguro di malesa, y kico mester pasa pa percura cu tur ta keda solvente y bira sostenibel.