Pa hopi tempo Aruba a debati con miho por maneha e realidad cu miles di hende ta biba y traha riba e isla sin status legal completo. E combersacion a bolbe bira mas skerpi e aña aki ora cu gobierno a anuncia proceso di “reintegracion” y politica di salida boluntario. E pregunta cu mayoria Arubiano ta haci ta simpel: si legalisa un porcion significativo di residentenan indocumenta, kico lo cambia—specialmente pa enseñansa y pa Banco di Seguro Social (SVb)?

Conteo confiabel ta dificil, pero instancianan humanitario ta calcula cu Aruba y Corsou hunto ta hogar di dies miles di refugiado y migrante Venezolano; cifranan anterior a pone e total combina na alrededor di 23–31 mil, cu e parti di Aruba hopi biaha calcula entre 12–13 mil, cu ta mas o menos 12% di e poblacion di Aruba na momento di e calculacionnan ey.

Aruba su sistema di enseñansa nacional ta sirbi mas cu 22 mil studiante den 80+ scol y ta sigui un curiculo alinia cu Hulanda. Educacion obligatorio ta core di edadnan di 4 pa 16 aña. Legalisacion di indocumentadonan probablemente lo traduci den un inscripcion formal mas halto di muchanan cu ta aki caba pero cu por ta afo di e sistema of ta cambia di scol frecuentemente pa motibo di nan status instabil. E efecto lo no ta un ola di famianan completamente nobo; mas bien, lo ta un demanda reprimi cu ta bira visibel y legalmente registrabel.

Departamento di Enseñansa di Aruba (DEA) ya ta rastrea alumnonan, personal, finanzas y resultadonan; registracion di muchanan indocumenta ta mehora calidad di dato, loke na su turno ta mehora planificacion pa maestronan, klasnan y transporte di scol. Den practica, esey ta nifica cu e Ministerio por presupuesta cu menos punto ciego pa e siguiente aña academico.

Si legalisacion di indocumentadonan ta nifica inscripcion formal di algun 100 mucha adicional den edad di scol den un periodo cortico, e punto di presion inmediato ta contratacion di maestro y tamaño di klas. Sistemanan di dato di DEA ta yuda, pero lo mester di medidanan temporal toch. Como cu presupuesto di enseñansa ya ta carga casi tur gasto pa scolnan publico, cualkier aumento di inscripcion ta rekeri sea realocacion di mitar di aña of aprobacionnan complementario. E bentaha di esaki ta cu muchanan cu antes tabata invisibel pa planificadonan awor ta parti di gruponan visibel y financiabel.

Status regular ta hacie mas facil pa mayornan participa den bida di scol—for di reunionnan cu maestro te na boluntario—pasobra nan tin menos miedo di visibilidad. Despues scolnan ta usa famianan como partner, mehora asistencia y continuidad di enseñansa. Legalisacion di indocumentadonan pues tin beneficionan inmaterial, pero real pa pertenencia y resultadonan di comportacion cu administradonan ta balora.

SVb

SVb ta ehecuta leynan di seguro social manera Pensioen di Biehes (AOV) y Pensioen di Viudo y Huerfano (AWW) y ta maneha beneficionan di malesa, mientras cu AZV ta Aruba su seguro di salud nacional separa. Legalisacion di un grupo di indocumentado ta afecta principalmente e base di contribucion di SVb y e reclamonan di beneficio den futuro, y, paralelo, e inscripcion y uso di AZV. E distincion ta importante pasobra e canalnan fiscal ta diferente.

Regularisacion ta saca dunadornan di trabou y trahadornan for di e economia informal. Esey ta nifica mas trabou cubri pa SVb, cumplimento mas halto di salario, y entrada di contribucion mas amplio pa AOV/AWW—un aspecto positivo inmediato pa e fluho di placa di SVb. Legalisacion di indocumentadonan ta aumenta e denominador di cumplimento y ta reduci competencia inhusto di labor. Cu tempo, e dividendo di formalisacion aki ta un di e argumentonan fiscal mas fuerte na fabor di trece hende den e sistema.

Un preocupacion comun ta si “legalisacion di indocumentadonan lo stroba AOV mesora?” Bou di e reglanan di Aruba, un pensioen completo di AOV ta rekeri mas o menos 47 aña y seis luna di residencia. Cu otro palabra, migrantenan recien regularisa no ta bin na remarke diripiente pa pensioen completo; nan ta cuminsa acumula derechonan cu ta madura decadanan despues, y cualkier beneficio den futuro ta refleha añanan cu realmente a ser acredita. E structura aki ta modera e riesgo fiscal riba termino cortico mientras ta respeta e principio di contribucion.

Cambionan frecuente—specialmente esnan liga na trayectonan legal pa programanan di aplicacion—ta crea incertidumbre pa scol y dunadornan di trabou. Un proceso di regularisacion cla y consistente, basa riba criterionan stipula, fechanan limite y documentacion, ta yuda tene e demanda previsibel.

Registro civil ta keda un desafio grandi. Ora legalisacion di indocumentadonan stop den e fase di papeleo, famianan no por registra nan yiunan of tin acceso na cobertura di salud di AZV, hasta si nan ta cualifica. Un sistema di “one-stop intake” y un coordinacion mas estrecho entre DIMAS, SVb, AZV, y DEA lo reduci e retrasonan aki significativamente.

Hopi studiante ta lucha den klas debi na bareranan di idioma. Ya caba Aruba ta reconoce e reto aki, specialmente den examennan basa riba Hulandes. Financiamento dedica pa asistentenan di idioma y formacion di maestro mara na metanan di inscripcion lo haci un diferencia grandi.

Tin hopi confusion tocante e asina yama “drenahe di pensioen instantaneo.” E reglanan di e sistema di AOV mester ser comunica bon cla: añanan di trabou acredita ta determina e porcion di pensioen gana, y un pensioen completo ta rekeri varios decada di residencia. Informacion cla ta e miho defensa contra mal informacion.

Legalisacion di indocumentadonan no ta magia, y e no ta un peso financiero tampoco. Pa enseñansa, e ta converti studiantenan “invisibel” den studiantenan visibel y ta incorpora nan den planificacion, permitiendo e Ministerio pa duna miho financiamento, sosten di idioma y espacio den klas.

Pa SVb, e ta amplia e base di contribuyentenan awendia mientras ta reparti e obligacionnan di pensioen hustamente riba termino largo, segun añanan credita. Y pa AZV, e ta nifica mas miembro sigura cu nan cuido preventivo por baha e presion riba e servicionan di emergencia.

Nada di esaki lo sucede automaticamente. E acercamento mas inteligente ta pa combina regularisacion cu coordinacion administrativo entre DIMAS, SVb, AZV, y DEA, financiamento di enseñansa enfoca riba sosten di idioma y personal, y comunicacion publico cla tocante ken ta cualifica pa kico, y ki ora.

Esnan cu ta maneha e proceso aki mester publica un dashboard di regularisacion—cu datonan mensual riba inscripcion na DIMAS, inscripcion na scol, contribucion di SVb, y inscripcion di AZV—pa asina publico por sigui e progreso real.

Aruba a nabega exitosamente den cambionan demografico antes, y por hacie atrobe cu transparencia, y cu e institucionnan social fuerte cu ta haci e comunidad mas resiliente, y no mas zwak.