Ley di Reino, si of no? Esey tabata e pregunta, casi absurdo, cu a surgi den e reunion informativo den Staten, unda gobierno a bin informa di e actual estado di preparacion di e proyecto pa un cuadro legal nobo di supervision financiero pa Aruba. Sin duda algun tabatin representante den sala cu no tabatin mester di e pregunta. Desde firmamento di e acuerdo na juni 2024 ta conoci cu e proyecto original di e ley di supervision di Reino (RAft) a keda poni un banda y lo a traha riba un modelo ‘hibrido’, cu tanto un componente legal local como uno den forma di un ley di Reino.
Talvez tabatin cierto insatisfaccion cu e informacion cu gobierno por a duna na e altura aki, unda a resulta cu algun dia promer cu yega na e dia clave, 1 di mei pa entrega na Tweede Kamer di e propuesta final, ainda a keda hopi tereno pa cubri. Apenas e equipo local di funcionario ta terminando nan trabao, igualmente esun Hulandes, pa despues ainda tuma lugar e consulta na nivel ministerial, pa despues pasa pa conseho di Raad van State na Hulanda y Raad van Advies (RvA) na Aruba. Despues lo somete e propuesta concreto na huicio di parlamento di Aruba, cu mester aprobacion pa por tin un ley di consenso. Conclusion: nos ta varios luna leu di e etapa final di aprobacion den Tweede Kamer.
Mientras e proceso aki ta tuma lugar, ta posible evalua caba kico a logra te awor den e consulta na nivel di funcionario publico den e equiponan? En todo caso gobierno di Aruba por a duna algun detaye interesante. Por ehemplo, cu IMF a termina nan trabao di analisis y nan recomendacion encuanto e normanan presupuestario. Concretamente ta propone move di e norma di un (1) porciento di ‘surplus’ presupuestario pa uno basa riba e ‘saldo primario’ cu e presupuesto mester mustra, cu lo mester ta entre 3,1 y 3,7% di e presupuesto. Pa ilustra esaki un poco mas, a base di propio calculacion di redaccion: e presupuesto provisional di 2026, segun e proyeccion multi-anual di presupuesto 2025, ta mustra un saldo di entrada menos gasto di alrededor di Afl. 140 miyon, cu un nivel di entrada di Afl. 1800 miyon. Cu un saldo entre 3,1% y 3,7% esaki ta duna un montante entre Afl. 55,8 miyon y Afl. 66,6 miyon. Di otro banda, un porciento di un GDP pa 2026, cu por ta entre Afl. 7.000 miyon y Afl. 7.500 miyon, esaki ta duna un suma entre Afl.70 y Afl.75 miyon cu mester resta di operacion gubernamental.
Pregunta cu a keda ta e criterio di 1% cu realmente ta pa sector colectivo, cual den e presentacion no a haya atencion. En todo caso por conclui cu e criterionan bieu y nobo lo no varia tanto. Mas interesante ta cu den ultimo lunanan e perspectiva, a base di cual a haci e proyeccionnan multi-anual na 2024, ta totalmente diferente. Esaki ta haci cu cualkier calculacion, segun % di GDP o % di saldo primario di presupuesto, ta actualmente sumamente speculativo y lo mester warda pa mira kico desaroyo economico internacional ta trece na posible mal noticia pa nos. Esey no a resona na ningun momento den e reunion, ni di banda di gobierno, ni di parlamento. Cu esaki, e proyeccion di yega na 50% di GDP na debe publico pa 2035, envez di 2040, ta mustra logico for di e experiencia positivo te awor cu reduccion di debe, pero ta mustra prematuro mira for di e rumbo economico mundial actual. Detaye importante ta cu e norma di 10% di GDP pa cu gasto di personal no lo ta parti mas di e criterionan. Esey no ta cambia e situacion real tanto; cu cualkier contratiempo den futuro e gasto di mas grandi aki ta keda semper e ‘target’ principal di austerizacion.
Otro tema importante ta e forma di termina e supervision financiero externo. Esey lo ta un clausula inclui den e ley di Reino, cu ta brinda terminacion na un plazo di tres aña, si cumpli cu e condicionnan. Banda di cumplimento presupuestario esaki ta encera tambe cumplimento cu norma di maneho adecua financiero, por ehemplo eliminacion di e retraso cu entrega di cuenta anual. Naturalmente e supervision financiero no lo desaparece y pa esey ta introduci e organismo ‘begrotingskamer’, cu manera por comprende lo ta integra den Raad van Advies. Esey ta kita un preocupacion cu nos a expresa na varios momento, di cierto rivalidad y duplicacion di trabao cu RvA. Sin embargo, a keda un preocupacion cu ta e practica di tur gobierno te awe, unda ta trata tur conseho di Raad van Advies textualmente como tal: un mero conseho cu ta djis pone un banda sin mira atras. Si e practica politico aki no cambia, e begrotingskamer ta bira e mesun ‘dode letter’ cu RvA ta pa gobierno(nan). Pa evita mal comprension: labor di RvA ta di sumo importancia pa e pais y sigur aprecia den parti di medionan di comunicacion, pero no den e gobiernonan di turno. Esey lo por tin como consecuencia cu despues di terminacion di e supervision di Reino, nos ta cay back den un bashi sin supervision efectivo. E preocupacion aki no a bira menos, sigur no mirando e nivel pesimo di debate den parlamento e siman aki, aunke tabata trata di un simple reunion informativo. Esey no ta mustra bon pa e proximo tratamento di e leynan di supervision financiero mes, unda comprension y conocemento di e materia mester prevalece. Nos no a mira esey ainda.