December ultimo, Aruba a bay eleccion pa scoge un gobierno nobo. E eleccion aki a resulta den e coalicion AVP-Futuro, cu recientemente a laga huramenta su di siete y ultimo minister, Sr. Rene ‘Baba’ Herdé. Esaki despues di un proceso largo unda e candidato presenta originalmente, actual parlamentario Mike de Meza, no a pasa screening y a confronta otro obstaculo. E proceso aki a mustra cu den comunidad tin falta di claridad pa e proceso di forma un gobierno, ken ta bira minister, y kico e reglanan ta.
Bon Dia Aruba a acerca lider di partido MEP, Evelyn Wever-Croes, kende a yega di forma dos gobierno (Gabinete Wever-Croes I y II) pa puntra tocante e proceso prome, durante, y despues di eleccion.
El a confirma cu for di momento cu un partido ta crea su lista pa bay eleccion, ya tin un idea con un potencial gobierno lo por mustra, dependiendo di e resultadonan di eleccion. Bon Dia Aruba a puntra Wever-Croes si for di momento cu ta bayendo eleccion, tin candidato cu ya sa cu eventualmente nan lo bira minister. “Cerca nos, ora cu bo subi lista, bo no ta subi lista cu niun compromiso kico ta bin despues,” el a contesta. “Tur hende sa kico ta e puntonan di salida general. Por ehempel, si bo tin number 27 riba lista, probablemente bo no ta drenta parlamento.”
El a menciona sinembargo cu si e candidato number 27, of hasta 29, haya hopi voto, “diripiente esey ta tira bo den full un otro ball game,” unda lo por drenta parlamento of hasta bira minister. Wever-Croes a menciona como ehempel actual prome minister Mike Eman, cu a bira prome minister despues di a haya hopi voto como candidato number 29. “Niun hende a cuestiona esey,” el a bisa.
Sinembargo, el a enfatisa cu ora di subi lista, no tin ningun compromiso, y ta p’esey hopi candidato ta lucha pa haya un number bao di 10 riba lista di partido, pasobra asina tin miho chens di haya un asiento den parlamento dependiendo di cuanto asiento e partido gana den e eleccion. “Pero no ta cu un compromiso, ‘OK si abo subi bo ta bira minister.’”
Wever-Croes a bisa si cu e candidatonan ta menciona nan aspiracion, “pasobra si bo no tin aspiracion mi no ta kere politica ta e area pa bo,” y ta nota esakinan, pero esey no ta bira un obligacion.
Wever-Croes a splica ademas cu lider di partido no necesariamente conoce tur candidato bon personalmente, pasobra ta un comision ta busca candidato pa subi riba lista. Durante campaña, ta cuminsa conoce e candidatonan y ta cuminsa nota ki cualidadnan e persona tin. “Eynan caba ta cuminsa let op si tin cualidadnan di minister, di parlamentario, of juist net e hende ‘ki tin un fuse mucho cortico, e no por tuma un posicion cu tin hopi stress,” el a conta. Despues di eleccion, e resultado di eleccion tambe ta hopi indicativo pa un posicion di minister. “No ta e unico cos, pasobra bo tin cu busca tambe e cualidadnan di e persona mes,” e ta enfatisa, “pero pa e ora ey, ya caba, ami anto, tabatin un bon idea ken ta e candidatonan cu mi ta bay propone.”
“Ambos biaha cu mi a forma, mi tabatin esey cla prome, cu un lista di reserva. Kiermen, cua ta mi team di candidatonan cu mi ta kere lo por bira minister – y mi no sa ainda cuanto minister post mi ta bay haya, pasobra esey mester bay negocia,” pero si ken nan ta y ki area nan lo por ocupa,” Wever-Croes a conta.
El a duna como ehempel na 2021 ora cu MEP a gana eleccion, cu tabatin actual parlamentario Rocco Tjon riba lista cu ta bin di area di husticia. Considerando e posicion cu e tabatin riba lista y e cantidad di voto cu el a haya, MEP a bay den negociacion pa tuma e cartera di Husticia pasobra tabatin un candidato adecua pa esaki.
El a agrega cu “na momento cu ta bay cuminsa forma, tin hopi cos andando, diferente nivel di cosnan ta andando. Un di e cosnan ta den bo propio partido, pasobra tin hende tin expectativanan cu bo no por cumpli cu nan. Bo tin cu maneha esey, pasobra bo no por haya internamente tin issues.”
Tocante e proceso di screening, Wever-Croes a bisa cu el a cuminsa e proceso di ken ta manda pa screening basta trempan. Pero loke si mester tene cuenta cune ta e acuerdo cu partner di coalicion, “pasobra bo no por yega apunta ken ta bira ministernan y e partner no ta acept’e.” Pero si e tabatin un lista preliminar di ken ta e intencion pa nan bira minister, y ora e resultado di screening keda cla, ta tuma decision si ta nomina e candidato of no. Despues cu e candidato pasa e screening, e parlamentarionan di tur partido den coalicion ta acepta e nombramento.
Pa loke ta negociacionnan cu partner di coalicion, Wever-Croes a bisa: “Prome cos cu un eleccion asina, ya den un par di dia, vooral aworaki cu AI, por saca afo kico ta e puntonan di consensus den e programanan di partido, anto e ora bo sa cua ta e puntonan cu no tin consensus necesariamente den e programa, bo ta bay weita kico ta issues.” Por ehemplo, despues di ultimo eleccion, e comparacion cu partido Futuro tabatin un 78 porciento di consenso, pero Wever-Croes ta enfatisa cu “no kiermen cu 22 porciento tabata disputa.” Esaki pasobra tin punto cu talbes no tabata explicito den e programa di partido, pero no cu nan ta contra e punto ey.
Parlamentario of minister?
Na Aruba, ciudadanonan ta vota pa un parlamentario representa nan. Sinembargo, usualmente despues di eleccion ta net e parlamentarionan cu a haya mas voto ta sali di parlamento y bay traha den gobierno como minister, lagando su votadornan sin representacion den parlamento. E miembronan di partido cu ta keda na final den parlamento ta net esnan cu a haya masha tiki voto, principalmente esaki ta e caso cu partidonan chikito. Wever-Croes a bisa cu tin voznan cu lo kier bin cu otro sistema, y cu “nos a haci estudio pa mira si lo cambia nan”, pero cu ta algo cu ta tuma su tempo y lo mester bin cu hopi evaluacion.
Loke si ta importante ta pa votadornan compronde na momento di bay vota den eleccion, cu no ta de facto esnan cu ta riba lista lo bira minister si e partido gana. Por ehemplo den e caso hopi actual di parlamentario Mike de Meza (AVP), su votadornan ta insisti cu pasobra el a haya hopi voto den eleccion, e “merece” bira minister, locual no ta e caso. Ley no ta duna un obligacion pa nomina un parlamentario cu a haya hopi voto den eleccion, pa bira minister den gobierno.
Y tambe ta importante pa compronde cu tin diferente exigencia pa un persona bira minister cu pa bira parlamentario. E criteria pa bira minister ta hopi mas estricto. Entre otro, no tin un ley cu ta bisa cu si un persona ta sospechoso den un caso, no por subi lista politico, y tampoco ta impedi pa bira parlamentario. Pero un sospechoso asina no por bira minister segun e ley di Integridad di Minister.
Constitucion ta decreta un separacion entre Gobierno y Parlamento, y esaki ta algo crucial pa democracia cu mester compronde y respeta.