Recientemente a yega na mesa di Bon Dia Aruba un informe cu e poblacion di insecto dentro di Parke Nacional Arikok ta mirando un caida pa basta aña caba. Den un combersacion cu Chief Conservation Officer di Aruba Conservation Foundation, Natasha Silva, y Edeline Berg, Communications & Marketing Manager, e fundacion a aclaria e situacion actual y alabes a enfatisa e importancia cu insectonan ta hunga den nos bida diario y naturalesa.

Manera Sra. Silva a aclaria, actualmente ta mirando un caida global di 2,5% den e poblacion di insecto, aunke esaki ta mas un calculacion, considerando cu registracion di insectonan ta algo increiblemente complica y ta rekeri hopi experto. Aruba mes tin un falta di data pa por bisa cu certeza cu tin un caida, pero mirando e menasanan presente riba nos isla y considerando cu globalmente ta reportando caidanan local, por asumi cu esaki ta pasando riba nos isla tambe.

A calcula cu Aruba por tin te cu 1.000 diferente tipo di insecto, hopi di nan cual ainda no a ser registra. E aña aki, ACF a organisa pa prome biaha un expedicion cu Naturalis, un centro di biodiversidad na Hulanda, di cual expertonan a conduci un yamado “bio blitz” y a registra 80 diferente especie nobo di insecto riba Aruba den apenas 1 siman di trabao. Sra. Silva a subraya cu mirando e hayazgo impresionante aki, ta importante pa mantene un colaboracion cu e organisacion aki y pa sigui rastrea tur especie di insecto.

Pa loke ta e menasanan presente, Sra. Silva a splica cu esaki ta inclui perdida di habitat, por ehempel via rosamento di mondi. Cambio di clima tambe ta hunga un rol importante, considerando cu e insectonan tin un conexion cercano cu matanan. Manera a splica, hopi insecto ta polinisador, pues ta hunga un rol importante pa fruta y flornan.

Ademas a menciona uso di insecticida como un otro causa no solamente pa insectonan, sino tambe pa parhanan manera Shoco. A splica cu ora un shoco ingeri insecticida, e consecuencia mortal no por ser remedia.

Contaminacion di luz tambe ta un causa. Segun e oficial di ACF, contaminacion di luz ta birando mas y mas comun riba nos isla, particularmente e uso di luznan LED. Esaki ta stroba e ciclo di dia y anochi cual matanan ta sigui pa descansa y florece. Segun a splica, algun mata ta florece durante oranan di anochi, pero cu contaminacion di luz, esaki ta stroba nan mecanismo natural. Mescos ta conta pa insectonan. Sra. Silva a splica cu tin insectonan cu ta activo den dia y otronan mas anochi. Contaminacion di luz ta kibra e balans di naturalesa y ta trece consecuencianan fisico pa e insectonan.

Balor di insectonan den nos naturalesa
Insectonan ta forma un parti esencial di nos ecosistema. Insectonan ta hunga un rol importante den tera y tambe dentro di matanan. Insectonan ta mantene matanan saludable por medio di tuma materia descomponi di e mata y pone esaki den tera, cual ta yuda mantene e tera saludable. Insectonan tambe ta trece oxidacion na matanan por medio di crea buraconan chikito den e tera. Tin insecto tambe ta defende algun mata directamente. Cierto insectonan tin un relacion specifico cu cierto mata, actuando como insectonan “specialista,” Sra. Silva a splica.

Por ehempel, e mata di lechi (of katoenbom), ta un mata cu ta hospeda e especie di barbulet Monarca. Esaki ta un barbulet cu ta migra pa Aruba den cierto temporada y ta tuma huesped den matanan di lechi. E barbuletnan aki ta usa e lechi di e mata pa pone su webonan. E webonan aki ta transforma den e bichinan preto cu geel cu sa mira den e matanan aki.

Otro ehempel di un relacion specialisa ta entre e comehein y palo di mata. Tin un comprondemento general cu comehein ta un insecto invasivo pa matanan den cura. Sinembargo, Sra. Silva a aclaria cu esaki no ta berdad. E comehein ta trece dos beneficio. Pa prome, comehein no ta come palonan saludable, sino pidanan di e mata cu a muri caba. Tambe comehein ta crea espacionan den palo pa e prikichi por pone webo. Aki ta forma un relacion colaborativo entre e dos bestianan aki. Esaki no ta parasitario, segun Sra. Silva, sino cu e ta un situacion den cual e prikichi ta cohabita cu e comehein.

Insectonan en general no tin un bon reputacion den wowo di humano. Aunke algun por trece menasa na nos salud por medio di carga virus, mayoria, specialmente na Aruba, no ta presenta ningun menasa na nos salud. Pensa riba e sanguranan haya den matanan di mangel canto di lama. Aunke nan por causa molester pasobra nan ta pica bo na bo man y pia, e sanguranan aki no ta e tipo di sangura cu ta carga virus, Sra. Silva a sigura.

Insectonan tambe ta un fuente alimentario principal di cierto parha y reptielnan riba nos isla. Pues daño treci na insectonan ta crea dañonan consecuente pa otro especienan tambe di animal y mata. Manera a afirma, e sistema di naturalesa ta uno sumamente compleho y pa stroba cu un aspecto por trece daño na tur otro aspecto cu ta depende riba otro, manera un cas di carta cu ta cay abao, Silva ta splica.

Protege insecto, pa asina protege naturalesa
Sra. Silva a enfatisa cu tin hopi manera pa combati efectonan di e caida global y protege e poblacion di insectonan, optando pa opcionnan cu ta mas “nature-friendly.”

Plantamento y insecticida
Uso di insecticida kimico tin efectonan negativo pa e poblacion di insecto. Como alternativa por usa insecticidanan natural manera un mescla di awa, habon di laba tayo, garlic y promente pica mula. E mescla disuasor aki no tin e mesun efecto mortal riba insectonan, sino cu e ta haci e mata menos atractivo pa insectonan.

Ta importante pa nota cu den e mundo di insecto tambe tin herarkia, den cual cierto insecto ta come otro. Por ehempel, tin varios especie di insecto manera e ‘lady bug’ (lieveheersbeestje) y fruminga cu ta come pispis riba mata.

Mantencion di cura
Un otro manera pa protege insectonan ta pa no chapi constantemente den cura. A nota cu hopi hende ta pensa cu areanan di naturalesa protegi ta ser considera como ‘naturalesa di berdad’, mientras otro areanan di mondi of yerbe no ta considera di tin e mesun balor y pues frecuentemente ta ser rosa. Sinembargo, e suposicion aki no ta corecto. Segun Sra. Silva, tur tipo di naturalesa ta carga mesun balor, pues ta rekeri mesun standard di cuido. Aunke ta comprendible pa desea un cura bon manteni, Sra. Silva a splica cu si no ta necesario, no haci esaki. El a enfatisa cu e yerbanan y matanan chikito cu ta crece den bo cura ta beneficioso y ta actua como habitat pa insectonan.

Trabao falta, pero no warda!
Mantencion di data ta keda un aspecto importante pa conservacion di naturalesa, di cual ta sinti un falta grandi na Aruba. Pa por stimula mas registracion di data tocante insectonan riba nos isla, ACF a afirma cu mester haci mas investigacion cu expertonan internacional. Tambe mester ta consciente cu accion humano ta treciendo mas y mas daño pa e insectonan aki, y cu un mentalidad cera por stimula e dañonan aki mas, sea directamente of indirectamente. Sinembargo, Sra. Silva a subraya cu tampoco mester warda te ora tin resultadonan cientifico pa cuminsa tuma accion. Por medio di cambia habitonan chikito y mentalidad tocante insectonan, tur hende por contribui den nan manera chikito, cual na final por crea efectonan positivo grandi pa nos naturalesa y ultimamente, nos mesun bienestar.