“De COHO is door de kerk,” tabata mas o menos e mensahe despues di e reunion di e cuatro paisnan di Reino tocante e colaboracion pa reforma, cu a bin di banda Hulandes como exigencia pa e ayudo financiero durante e pandemia di Covid. Despues di mas di dos aña di resistencia contra e ley di Reino proponi, aparentemente gobierno Hulandes a yega na e conclusion cu e ley di COHO lo no haya aceptacion di e tres islanan, y como ta trata di un ley di consenso, e consenso ey nunca lo tabat’ey. Naturalmente gobierno di Reino, den cual gobierno di Hulanda tin ultimo palabra, a keda cu e instrumento di supervision y intervencion pa garantiza bon gobernacion, unda no ta busca consenso sino ta impone e medidanan necesario, pero esey no ta al caso awor.

Es mas, banda di e obhecionnan di e islanan ta plausible cu gobierno Hulandes mes a realiza cu e forma bastante estricto con COHO lo a bay maneha e ruta pa yega na e reformanan proponi, lo no a bay surti efecto tampoco. Y esaki pa un motibo hopi importante cu ta keda vigente tambe durante e resto di e trayecto di reforma, di cual e partidonan envolvi ta bisa cu ehecucion di esey, den forma di e Landspakketnan, ta keda mescos. Esey ta cu pa logra un reforma exitoso, riba cualkier tereno, ta necesario pa por mobiliza e forzanan importante tras di cada sector unda ta propone cambio. Y den cualkier forma, unda e reforma ta bira finalmente algo di imposicion Hulandes, e ta bay topa cu hopi resistencia y trancamento. Y si tin un decision tuma caba di banda Hulandes, e ta cu nan no ta bay ‘micro-manage’ ningun isla.

Ta p’esey anto e eliminacion di e COHO como instrumento di imposicion, y e escogencia pa e modelo di areglo entre e partnernan, algo cu ta explicitamente regla den Statuut (art. 38), y oportunamente treci dilanti pa e islanan. E mesun articulo ta bisa tambe cu Hulanda y e islanan por yega den consulta na determina cu tal areglo y eventual cambio di esey ta keda estableci via ley di Reino o via medida general di gobierno di Reino (algemene maatregel van rijksbestuur). Esaki ta loke Hulanda a propone na promer momento, y no a funciona pasobra nan no por a haya e consenso necesario. Awor, loke a cambia ta cu a dicidi conhuntamente cu ta bay sigui colabora, cu e mesun plan pa cada isla, den e formato di ‘onderlinge regeling’, sin ley di Reino.

Un di e preguntanan cu por surgi awor ta: ken ta responsable pa ehecucion di e areglo entre Hulanda y cada isla? Y na ken ta duna cuenta? Segun nos por comprende di nos promer ministro, e gobierno insular ta keda responsable y ta duna cuenta naturalmente na su parlamento. Esey ta parce nos un splicacion simplista di e asunto. Un areglo segun Statuut ta keda un convenio, contrato, protocol, areglo o con cu kier yam’e, cu ta mara tur partido na obligacion. Den e caso concreto aki, ta inimaginable cu Hulanda ta bay inverti den reforma na un isla, sin cu tin condicion pa percura cu e partner ta cumpli cu loke a acorda. E landspakketnan, cu segun a comprende a keda vigente, tin tarea bastante pisa pa cumpli cu nan. Esey ta implica cu ora cu no tin cumplimento cu loke a palabra, esun cu ta pone placa por para e proceso. Es decir, e cos aki no ta djis un cuestion di eherce e famoso ‘autonomia’ pero mester honra e condicionnan di e acuerdo. E letra chikito di e acuerdonan no t’ey ainda, esey nos ta haya sa despues, pero sigur esey lo tin tur cos di haci cu e debenan cu cada isla tin. Esey tabata e punto di salida, toch?

Otro pregunta importante ta pa Aruba e otro ley di Reino, di supervision financiero, di cual nos por a sinti cierto deseo di nos promer mandatario den su rueda di prensa, si esey tambe por a ‘desaparece’. Esey ta parce nos ‘wishful thinking’ pasobra no ta trata solamente di e Afl. 916 miyon cu debe Hulanda, sino di e casi 5.000 miyon cu debe otronan. E por bisa cuanto cu e desea cu esey ta culpa ‘di esnan promer cu mi’, na 2023 esey ta totalmente irelevante y ta logico cu Hulanda lo keda para riba introduccion di esaki. Den e situacion ey, Aruba ta keda manera e persona cu tin debe grandi na banco y den reunion na banco tocante pago di su debenan, no por pretende di tin ultimo palabra…

Pero di tur manera, e punto mas importante ta: con sigur nos por ta cu e reformanan anuncia, y cu den hopi aspecto tin hopi sentido, ta bay mira ehecucion? Aki ta unda nos mester expresa cierto duda. Sin cu a kita e COHO, ya nos a mira dos aña di obstaculo y trancamento. Ya caba a logra troce e reforma fiscal den algo cu no ta bay sirbi, a menos cu bin cambio drastico. Den e aparato publico mester reforma e promer departamento ainda y ta scucha solamente di medida general manera no reemplaza esnan cu sali di servicio, cu absolutamente no ta suficiente, ni cuantitativa ni cualitativamente. Y ta aki interes general mester ta, den mehoracion drastico di servicio publico, cu ta parce di bay keda di segundo rango. E areglo mutuo no ta bay garantiza mehoracion a traves di reforma.