Den nos edicion di awe nos ta bay den profundidad atrobe encuanto origen di cierto palabra, cu nos ta usa diariamente, hasta na cualkier momento, cu por tin un historia largo practicamente desconoci.

Nos tin palabra cu nos ta aplica como sinonimo sin cu nos ta preocupa di unda nan ta bin. Hende ta usa idioma pa comunica, no pa kibra cabez tocante nan origen. Den e serie aki si esey ta explicitamente e intencion. Un bon ehemplo ta e sinonimonan aki: ‘wak’, ‘mira’ y ‘weita’. ‘Wak’ ta relativamente facil; e ta bin di Hulandes (‘waken’). Pakico a scoge net e palabra aki di Hulandes lo keda un secreto, pasobra indudablemente e termino usa pa esey ta mas tanto ‘kijken’ o ‘zien’. ‘Waken’ ta referi mas bien na ‘vigila’ cu na e significado cu el a haya cerca nos. Por ta cu hende semper ta busca palabra cu pa loke ta nan tono ta zona mas ‘familiar’ tumando na cuenta cu Papiamento semper tabata domina pa palabra di origen Latin (Portugues y Spaño) y aki ‘kijken’ o ‘zien’ no ta parce nos ‘first choice’. Pero esey ta pertenece na un pasado dificil di descubri. Di cualkier manera anto, nos ta usa ‘wak’ na tur momento. Awor e otro sinonimonan. ‘Mira’ naturalmente ta bin di Spaño, y no di Portugues (‘olhar’), pero cerca nos a bira mas bien loke na Spaño (y Portugues) ta representa pa e verbo ‘ver’, den e sentido cu bo no a haci solamente e intento di observa algo, sino cu efectivamente bo a haci esaki tambe.

Varios decada pasa, ainda tabatin un distincion mas explicito entre ‘wak’ y ‘mira’ mientras awendia ta usa nan mas y mas banda di otro como sinonimo. Mientras anto den pasado, si bo lo a bisa: “Mi a bay wak y mi no a wak nada,” lo bo tabata obheto di harimento, y lo otro persona a coregi bo, bisando: “No, bo a bay wak y bo no a mira nada”. Awendia quizas lo tin un hende coregi bo, pero probablemente no. E verbo ‘wak’ tabata den atencion publico tambe algun aña pasa, unda tabata usa e variante ‘wakiendo’ tratando esaki como un verbo di origen Portugues o Spaño, unda ta aplica loke yama e ‘gerundio’, cu ta expresa un proceso ‘andando’. Cu ‘wak’ esey no ta posible pasobra e ta di origen Hulandes y no conoce, na Papiamento, un forma deriva di gerundio Spaño. Kico tabata anto e forma pa resolve esaki? Nos ta simplemente bisa ‘Mi ta wak’ mientras e contexto ta bisa cu ta trata di loke cu otro verbo lo ta e gerundio. Por ehemplo: ‘mirando’.

Awor e otro verbo cu nos conoce desde antaño; di unda ‘weita’ ta bin? Muy probablemente di e verbo – antiguo – Spaño ‘aguaitar’. Cierto fuente riba internet ta atribui e palabra na idioma Catalan (‘guaita’) cu ta significa ‘vigilante, centinela’ . De repente ta cende tambe un luz cerca nos tocante e ‘wak’ Hulandes, cu por a drenta nos idioma pasobra tabata usa esaki den e contexto specifico di trabao di un guardia, cu ta ‘guaita’ (‘weita’) o ta ‘wak’, di ‘bewaken’?

Por ta, quizas, podise

Nos ta atende atrobe un topico cu den pasado nos a trata, pero awor di un otro angulo, cu informacion mas completo. Ta trata di e forma con nos ta describi algo cu posiblemente lo sucede, o cu por ta berdad, en todo caso algo cu ta incierto ainda. Nos conoce varios forma, manera ‘por ta’; ‘quizas’ (‘kisas’) y ‘podise’. Pa cuminza cu e ultimo aki: e ta bin di Portugues: ‘pode ser’ y ta ser usa asina tambe den Portugues contemporaneo.

Di un pasado distante nos tin tambe ‘quizas’, cu tambe ta existi den e Spaño actual, den dos forma, cu ta den uso banda di otro, esta ‘quizás’ y quizá’. E origen di e palabra, tabata primeramente ‘quizá’, cu ta bin di Spaño antiguo ‘quiçabe’ cu tabata significa ‘quién sabe’. Despues a bin e variante ‘quizás’ pero cu no tin nada di haci cu un forma plural. Mas idioma conoce e forma aki di indica incertidumbre pa loke ta bay sucede; na Hulandes ‘wie weet’; na Ingles ‘who knows’. Na Papiamento nos conoce e expresion ‘Dios sa’ cu ta indica cierto incertidumbre, cu ta existi den otro idioma tambe. Den un frase como ehemplo: “Dios sa kico el a haci cu nan a cer’e.”

Awor e variante completamente di nos propio Papiamento: ‘por ta’. Esaki ta e equivalente exacto di e ‘pode ser’ (Portugues) o di Spaño: ‘puede ser’. E unico problema cu nos por detecta cu esaki ta cu hopi hende awor ta skirbi e dos palabranan na otro: ‘porta’ loke ta causa confusion naturalmente. Ora nos ta papia, tin tur claridad cu mester existi; pero tambe ora di skirbi mester esey; ta pesey cu pa nos e ta keda ‘por ta’.