Recientemente nos a ricibi e plan pa desaroyo economico pa e proximo añanan di minister encarga cu asunto economico. Un documento extenso cu merece un estudio y analisis serio. E punto di salida ta algo cu nos por a anticipa. E idea ta pa den e proximo añanan crea e base pa un desaroyo economico sostenibel, cu escogencia pa cierto sector, o parti di sector, cu un aplicacion di e instrumentonan necesario pa yega na esaki. Cu esey en general nos por ta di acuerdo, pero e pregunta semper ta: con ta bay uza e instrumentonan aki pa yega na e resultado desea. Y ta aki unda nos tin pregunta.

Por ehemplo, si nos ta bay implementa un maneho cu mester hiba nos na un economia sostenibel, nos mester cuminsa contempla e partinan di nos economia cu no ta sostenibel. Ora identifica e partinan aki, tin dos opcion: ta elimina (a lo largo) tal actividad, o ta transforma e manera di eherce e actividad, hibando esaki na un forma di opera cu si ta sostenibel. Un bon ehemplo di esaki ta e refineria, unda cu tabatin e plan pa transforma e refineria den un ‘upgrader’. Esey ta un transformacion di ‘no sostenibel’ pa ‘sostenibel’? Riba su mes no, sigur no si nos sa cu un upgrader di crudo por percura pa mas contaminacion ambiental cu un refineria. Cu esey nos no ta gana guera anto, pero tin mas. A bin riba e idea pa cambia pa uzo di gas natural na luga di kima fuel oil, loke riba su mes ta duna menos contaminacion den aire, pero no ta resolve e problema di e residuo di e proceso, y unda pa bay cu esey. Awor, nos no mester kibra cabes tanto mas pa e asunto aki, pasobra ta bastante improbabel cu nos lo mira e upgrader aki den operacion.

Pero esaki no ta e unico actividad no sostenibel. Varios biaha nos a referi caba na e daño ambiental cu e cobamento di material (santo, piedra) ta causa na nos paisahe natural, algo indispensabel pa desaroyo (sostenibel) di turismo. Nos no por a nota nada di esey den e plan aki.

Otro sector cu merece atencion ta agricultura/cria di bestia, cu sigur tin cierto potencial. Loke ta desapunta un poco cu no ta elabora riba kico si por, y kico probablemente ta bay topa cu e limitacionnan cu nos clima dificil ta pone riba esaki. Nos no ta den e posicion pa djis laga tur hende experimenta, si ta cu nan propio placa ta bon, pero no cu recurso di gobierno. Aki atrobe nos ta haya falta di mas guia den kico ta factibel, y ta valioso por lo tanto pa apoya, y kico probablemente no ta e caso. Por ehemplo, produccion di cannabis, aparte di e debate riba su uzo recreativo, lo no por competi cu e produccion cu a start caba na otro islanan cu tin condicion climatico hopi mas faborabel, y por lo tanto lo por produci na un prijs hopi mas abao.

Un sector cu si lo mester haya tur atencion y apoyo, ta e produccion agricola, miho nos papia di horticultura, cu por tin un bon aporte na ‘niche products’ cu bon balor nutritivo y cu ta competitivo. Ademas cu esaki ta actividad cu por tuma luga riba tereno relativamente chikito, tumando na cuenta cu nos no tin area grandi mas disponibel pa agricultura, fuera di e consideracion cu produccion di grano basico no ta asina interesante ni factibel. Nos mester bira hopi mas specifico den loke nos kier logra y loke ta posibel, ademas.

Bastante aña pasa en berdad nos a haya poco conseho valido, entre otro di e rapport di FIAS di 2005, cu cual nos no a haci mucho, pero nos ta contento cu e ta menciona den e plan aki. Sin embargo, nos no ta mira hopi di e sugerencianan di e rapport aki realisa. Si nos ta corda bon, nan a duna bastante critica riba e sistema di impuesto di Aruba, y a bin cu bon sugerencia pa un sistema mas balansa y mas simpel. Entre otro nan a critica e areglo di IPC severamente, bisando cu e no ta crea un ‘level playing field’ unda cu un man yen di compania grandi ta haya un ‘tax break’ pero no ta haci nada pa e chikito y medianonan. Awendia ainda nos ta sinta cu un dividendbelasting, cu segun hopi experto y empresario ta un estorbo pa inversion local, pero keto bay nos ta keda pega den e cosnan anticua aki. Probablemente e BTW (VAT) cu FIAS a propone, y IMF recientemente tambe, tampoco ta bira realidad. Gobierno mester un ‘quick fix’ awor pa haya mas impuesto y un BTW ta tuma hopi tempo pa implementa bon. Pues nos lo haya un BBO-2.0 proximamente.

Un otro area di preocupacion ta enseñansa. Ta parce nos hopi ambicioso, for di e desastre cu nos tin awor, pa realisa un transformacion cu ta duna nos e educacion cu nos tin mester mañan…, mientras nos no a logra drechi laga enseñansa cana hunto cu nos economia actual. Ora nos ta pretende cu nos ta soña pa futuro, nos mester corda di hacie cu wowo habri si…