Nos mundo moderno ta opera a base di cifra. Si bo no sa kico bo tin, bo no por sa den ki direccion bo ta bay. Esey ta un pensamento corecto y facil di acepta? Rond mundo si, pero na Aruba no, aparentemente. Kico ta pasando cu nos ta bibando den un pais, a primera vista moderno, relativamente prospero y supuestamente suficientemente ekipa pa percura pa e informacion estadistico cu nos mester?

Pasobra ta un hecho cu pa un gran parti e informacion ey no ta disponible. Den e Editorial aki durante e ultimo añanan na varios ocasion e tema aki a bin dilanti. Esey probablemente a haci nos lectornan mas consciente ainda di e problema, pero no a ocasiona un cambio, asina leu cu nos conocimento ta bay. Tempo pa accion?

Den e debate aki, nos no ta para nos so. Instancianan cu a bin haci trabao di sondeo, riba invitacion di gobierno, pa traha riba e metanan internacional di desaroyo sostenible (SDG), mester a ripara pa nan asombro, no di nos, cu pa un bon parti e datonan basico pa por crea un asina yama ‘base line’ o manera ta bisa na Hulandes, un ‘nulmeting’ pa sa unda nos ta para awe, pa por proyecta pa futuro, simplemente no t’ey. Si esey ta conta pa datonan basico, ni pensa mes con ta para cu datonan mas specifico di cierto tema. Manera por ehemplo, kico nos tin na informacion estadistico di estado di salud di e habitantenan den e barionan mas cerca di dump di Parkietenbos? Den tur e añanan cu nos ta discutiendo e problema aki, y nos ta debatiendo con nos ta bay elimina e problema grandi, pasobra e ta un menasa grandi pa e poblacion bibando alrededor di e dump, nos no a cuantifica ni cualifica e problema? Es decir, cu e habitantenan y nan situacion di salud a sirbi di, figurativamente, como ‘carni di cañon’ den e debate so, pero nunca a trata di duna un base serio na e asunto aki? Manera nos tur sa, no, no a haci esey.

Anto e pregunta mester surgi ta ken a beneficia di e situacion aki? Ta ken lo a sinti extra presion si e datonan berdadero di e estado di salud di e habitantenan a sali na luz di dia? O por ta cu ta nos ta ekiboca, buscando un persona o instancia pa tira e culpa riba nan? Pero hasta si nos supone cu no tabatin mal intencion envolvi den e asunto aki, mester constata anto cu nunca a reuni e datonan ey? O, pio ainda, nan t’ey pero tin man ‘di ariba’ cu ta prohibi comparti e datonan aki cu comunidad? Con cu e berdadero situacion ta, cu o sin informacion, esaki no ta straña nos, pa nada. El a sucede den pasado y cu e ta sucediendo atrobe, no ta sorprende. Y e pasado ey ta bay te den añanan 50 y 60. Den e tempo ey e refineria tabatin varios decada ta venenando henter su alrededor completo, ‘no questions asked’. Esey pa un banda ta di comprende, e tempo ey no tabatin e atencion pa medio ambiente manera den e epoca aki. Y por lo tanto ta dificil pa nos bisa si tin o tabatin hopi efecto riba salud en general den e epoca ey, aunke hasta riba datonan di e tempo ey ta posible pa haci analisis di manera moderno, cu instrumento cu no tabata disponible ainda.

Pero, esey ta implica cu e hermentnan moderno ey ta disponible pa usa nan riba e datonan actual y reciente tambe? Exactamente. Nos ta splica pakico y con. Desde varios decada Aruba, y esey ta encera pa cuminsa e servicionan gubernamental, por dispone di codigo di adres, introduci pa Oficina Central di Estadistica, yama e ‘Geografische Adressen Classificatie’ (GAC). E codigo ta den uso den un cantidad no conoci di departamento, cu hunto cu otro codigo pa otro tipo di variable di nan uso, ta duna e posiblidad di cuantifica e cantidad di cliente, o pacient, cu ta concentra of no den cierto bario, distrito o zona. Den e caso di datonan medico, ta relativamente facil pa ordena e datonan aki, di por ehemplo enfermedadnan relaciona cu pulmon (calidad di aire), den un cierto area. Ademas esaki por tuma lugar sin viola ningun confidencialidad di dato personal di ningun hende, pa e punto ey ni sikiera bira un discusion. Ta trata solamente di cantidad di caso di cierto tipo, unda, ki tempo. Hasta ta posible pa haci comparacion cu datonan di otro epoca, por ehemplo 10 o 20 aña pasa, basta bo tin e datonan, sin nomber, sin fam, disponible.

Despues di tur e splicacion aki, nos ta bolbe unda nos a cuminsa. Nos no tin e informacion aki pasobra nos no por o nos no kier reuni y procesa e informacion aki? Si nos por pero no kier, ken di nos ta esunnan cu por pero no kier? Na nivel ministerial? Na nivel di departamento? O talvez nunca nan a yega di opera na e nivel aki? Ta birando obvio cu nos ni por gaña otro hende mas, corda gaña nos mes. Ki dia nos ta bira un pais moderno, cu cifra relevante disponible, pa por bisa cu nos ta transparente?