Corupcion ta tur caminda. Esunnan cu ta sigui noticia internacional, o pa keda mas cerca cas, noticia regional, por lesa tur dia tocante e casonan di corupcion den e circulonan mas halto di gobernacion di practicamente tur pais den Sur America y America Central. Nos tin e casonan transnacional manera di e empresanan grandi Brasileño Odebrecht y Petrobras, cu a gasta biyones di dollar den soborno di gobernante den un lista largo di pais. Di Brasil mes, te Panama, Colombia, Peru… Venezuela, unda a sali na cla recientemente cu e propio Nicolas Maduro, tempo e tabata ministro di Asunto Exterior bao presidente Chavez, a tramita 11 miyon dollar cash den su despacho, pa campaña electoral di su presidente. El a hasta ofrece e señora escorte militar pa e no haya problema ora e mester move riba caya cu e tipo di placa aki… pasobra bo no sa nunca, e por cay den man di criminal, no?

Esaki ta ilustra tambe un di e caracteristicanan di e tipo di  criminal bon bisti aki. Nan no ta considera nan mes criminal, nan ta trahando duro pa hiba nan pais dilanti… No, criminal ta e mucha hombernan cu a lanta den miseria, cu nunca a mira cuminda riba mesa tur dia, cu nunca a bay un scol drechi pasobra no tabatin pa nan, cu di chikito a lanta den gang y cu na 16 aña ta traha como sicario, esey ta un criminal! Naturalmente nos ta di acuerdo cu e hoben ey ta un criminal, sin ningun duda. Pero ban bolbe na e ‘white collar crime’ di cual nos ta papiando. Den e circulonan mas prestigioso di tur e paisnan di nos continente, hunto cu tur e cosnan bunita di ceremonia, recepcion luhoso, esey ta e escenario ideal pa cera deal entre mandatario y funcionario publico di un banda, y empresario grandi, di e otro banda.

Esey ta haci tur ‘business deal’ conclui durante e tipo di actividad ey sospechoso? No, ta depende di ken bo ta, kico ta bo ekipahe moral y etico cu bo a haya na cas y den bo educacion profesional, pa bo sa exactamente te unda bo ta participa, y unda bo tin cu bisa e persona(nan) concerni cu bo no ta traha asina. Esey no semper ta facil, pasobra bo actitud negativo por haci cu un business deal cu por tin aspecto faborabel pa e pais, no ta sigui. Pero miho esey cu bo bay un stap mucho leu, y ta caba den e neishi di haraña, sin sa ta con bo ta sali.

Pa esunnan cu no por resisti e tentacion, a corto plaso e beneficionan por ta grandi. Y si bo tin e speransa, hustifica o no, cu abo si nan no ta haya, bo por acumula bastante rikesa y crea pa bo mes un bida hopi mas luhoso cu lo tabata e caso si bo no haya e recursonan aki. Pero dia cu cos bay malo pa bo, anto si bo ta core e riesgo di  perde tur cos, tambe bo cara. Tur cos ta keda un gamble, e por bay bon, e por bay malo. Esey ta depende di entre otro con bo pais ta organisa. Ta pone regla estricto di control riba hende den posicion halto? Nos no ta papia aki di ministro y parlamentario, pero otro funcionario publico cu ta den posicion pa ta ‘on the take’. Den sector priva tambe mas y mas nos ta mira den hopi pais cu ta pone mas enfasis riba control di esunnan den posicion halto. Logico, pasobra sino ta bo mes ta duna nan oportunidad di horta di e compania. E accionista no tin gana di tende cu e director a horta e placa cu e accionista a kere cu fin di aña e lo a haya como dividendo, berdad?

Awor, ora nos ta compara nos mes, como pais chikito cu  e grandinan riba continente, tin algun cos clave cu nos por observa. Tin oportunidad pa haci malo, pero ora nan haya bo, ni cu bo ta presidente di e pais, bo no ta scapa… Esaki nos por mira den e dianan aki, na e pais mas grandi den Sur, unda pa di dos biaha den apenas un aña nan ta rumbo pa ‘impeachment’ di nan presidente, pa motibo di corupcion y obstruccion di husticia. Por bisa hopi di nan, pero en todo caso nan no conoce e expresion Hulandes ‘niet zomaar iemand’. Si nos mira riba e continente aki con un Procuraduria General ta funciona, procesando cualkier funcionario halto, irespecto su posicion. Awor no mas, nos ta mira e mesun actitud diligente a cuminsa drenta, pero nos tabatin hopi aña sin mira esey.

Observa e poder independiente di un ‘Contraloria General de la Nacion’ (Algemene Rekenkamer), cu no mester pidi parlamento permiso pa delaster un cos cu nan kier haci, cu ta haya suficiente placa pa nan funciona drechi, anto nos ta kere cu nos tin hopi di siña ainda. Nos no mester bay den un competencia ken ta moralmente superior. Pero si nos mester duna prioridad na e autoridadnan cu mester actua ora detecta delito, tambe esunnan cu flus.