Un persona cu ta tira su sushi den mondi na Hooiberg, of hasta e persona mas consciente cu ta tira su desperdicio den bari na Paradera, tur ta causa e mesun impacto pa e lama rond di Aruba. Pasobra e desperdicio cierto momento ta yega lama y consecuentemente e ta afecta calidad di lama y calidad di ocean.

Biologo Marino y Director Interino di Parke Marino Aruba, Sietske van der Wal a refleha riba Dia Mundial di Ocean, cu ta awe, 8 di Juni, unda dia cu rond mundo ta dedica pa enfoca atencion riba e balor di ocean saludabel, pa asina por sostene bida na mundo.

Aunke semper a siña na scol cu mundo tin cinco ocean, realidad ta cu tur ta conecta na otro. Ya ta algun aña caba cu oceanografonan a cuminza cualifica e lama riba mundo como un solo, cu su diferente regionnan pero tur conecta cu otro. Y awanan rond di Aruba ta forma parti di e totalidad ey.

Pero mas importante, e calidad di awanan rond di Aruba ta determina e porvenir di e isla y su hendenan, pasobra turistanan ta bin Aruba pa motibo di lama. Y si calidad di lama baha, e implicacion pa bida riba e isla ta enorme.

Di cas pa lama

Calidad di awa ta determina kico ta sosode na su costanan. “Si tuma e descripcion kico ta costa, anto henter Aruba ta un zona costal,” van der Wal a bisa. “Costa ta defini como e espacio cu ta keda den e espacio di cinco kilometer di lama.” Tur skina di Aruba ta den e espacio aki, cu ta nifica cu leynan cu ta papia di proteccion di costa, en realidad ta conta pa henter Aruba. Algo cu poco hende ta realisa.

“Acto di un persona biba na Hooiberg tin impacto riba lama. E ta zona straño, pasobra e sushi cu ta tira den naturalesa, a lo largo lo caba na lama despues di un yobida fuerte. Hasta si tira e sushi nechi den bari, e ta bay pa dump y ta bay finalmente den lama tambe.”

Palm Beach ta hopi afecta

Van der Wal no por categorisa e calidad di lama rond di Aruba. Sin estudio specifico no por determina e calidad. Mas ainda, tin areanan di lama rond di nos isla ta mustra di ta den bon condicion of por lo menos tin e potencial pa recupera Pero otronan ta mustra decadencia. Y e area mas afecta ta Palm Beach, cu ta net dilanti di tur e hotelnan grandi. E area mas bishita pa turismo, cu mas actividad acuatico. “E ta hopi alarmante y ta bay rekeri decada pa recupera.”

Prome cu por papia pa traha riba recuperacion di Palm Beach lo mester enfoca riba e actividadnan riba tera cu ta afecta e calidad di lama. Den caso di Palm Beach, e cantidad di awa sushi cu ta drenta lama ainda ta grandi, e cantidad di azeta y otro estorbo di fluho ta afecta e awa. E Riool Water Zuivering Installatie na Bubali Plas ta rekeri inversion, y mientras cu esey no sosode, cualkier yobida ta nifica awa yena cu nutriente ta drenta e lama di Palm Beach cu tur su consecuencianan.

E problema ta concentra na Palm Beach, pero cu cada tereno cu rosa rond Aruba, por spera e stof cay den lama, y ta tapa e coralnan. Un coral ta un organismo fragil cu cualkier estorbo por causa su morto. “E ta un acumulacion. Pasobra riba y den lama tin hopi actividad cu no ta regula. Si por regula kico ta sosode riba lama, por traha riba proteccion.” E Director Adhunto di Parke Marino Aruba a bisa cu na momentonan aki, e control riba kico tur ta sosode, for di piscamento te na deporte acuatico no ta controla y regula y como tal dificilmente por tuma paso pa limita e impacto riba e calidad di nos lama. “Tin cierto actividad cu ta mas dañino cu otro.”

Kico pa haci

E conclusion ta cu cada individuo na Aruba, cu cada uso di un producto ta impone riba e calidad di lama. E ta un decision personal pa ta mas consciente den kico ta usa y con ta consumi, pero hasta pa esey tin su limitacion. Aruba ta depende di importacion y manera un importado a bisa Bon Dia Aruba, “masha poco producto ta bin den empakenan cu ta sostenibel of cu no ta haci daño na medio ambiente.”

Single use plastics

Y van der Wal ta realisa esaki tambe. El a mustra cu Aruba a tuma un bon paso pa elimina e asina yama ‘single use plastics,’ esta plastic di un solo uso. Pero durante e pandemia a bin e necesidad pa usa productonan di un solo uso pa evita contagio. A importa productonan cu supuestamente ta bio-degradabel. “Pero, e productonan aki ta degrada unicamente si nan ta bay den un proceso industrial diseña pa e proceso aki. Realidad ta cu nan tambe ta bay riba dump, y no ta desintegra nan mes y ta bira parti di e sushedad cu ta afecta lama,” e biologo marino a sigui bisa.

Como tal e unico manera pa baha e sero di sushi cu ta afecta calidad di lama na Parkietenbos y eventualmente esun rond di henter Aruba ta rekeri un conscientisacion di comunidad pa haci escogencia cu ta menos dañino pa medio ambiente. Y no ta tarea di Gobierno so.

Aruba Aloë

Sietske van der Wal a bisa cu un compania cu a tuma un paso pa proteha ambiente marino, sin warda riba instruccion di Gobierno ta Aruba Aloë. Berdad Gobierno a prohibi e uso di sunblocks cu ta contene oxybenzone cu ta malo pa coral. Pero un sunblock regular ta contene nuebe kimico cu ta peligroso pa coral. Elimina e oxybenzone su so, por duna companianan e oportunidad pa mercadea cu nan producto ta bon pa salud di lama, pero esey no ta berdad. “Pasobra e otro ocho kimiconan tambe ta haci daño,” van der Wal a splica. Como tal, e hecho cu companianan manera Aruba Aloë a dicidi pa elimina tur kimico peligroso sin cu esaki ta rekeri pa ley ta ilustra un compromiso, cu por ta ehempel pa tur otro na Aruba. Companianan responsabel no ta warda riba ley sino ta tuma paso nan mes pa yuda proteha medio ambiente di e isla y a lo largo, lama di Aruba.

Turismo

Tur hende ta depende di turismo y turismo ta bin door di lama. Y si kier mantene lama saludabel, cada ciudadano mester anda hopi responsabel cu su consumo y su medio ambiente. E ta nifica educa turistanan den formanan sutil, entre otro bin cu un codigo di conducta cu ta yuda proteha naturalesa di Aruba. Sinembargo, e ta esencial pa localnan duna e ehempel. “Un turista lo no haci algo cu no tin oferta p’e. Den otro palabra, nos na Aruba mester percura cu e oferta di producto ta bon pa medio ambiente y lama tambe. Un turista di su mes no kier core cu un UTV 60 kilometer pa ora, den area natural. E ta haci’e pasobra e ta sigui su guia.” Si Aruba kier turistanan mas responsabel, comunidad di Aruba mes mester bira mas responsabel, door di entre otro respeta leynan cu ta prohibi trafico di motor na canto di lama y riba santo blanco.

Tin tempo pa recupera

E Director interino di Parke Marino Aruba ta bisa cu en realidad nos lama y oceannan rond mundo no tin mucho tempo pa warda, prome cu realmente tuma e pasonan necesario pa nan proteccion. “Pero, cualkier cambio di comportacion di hende ta rekeri tempo. No por kere cu comportacion ta cambia di un dia pa otro. E ta un cambio di estilo di bida y si pusha un hende mucho duro, lo haya resistencia. Ta preferibel pa tuma pasonan chikito. Y mester celebra paso chikito den e bon direccion.”