editorial 2_15_1.jpg

Siman pasa nos a cuminsa trata y comenta e 17 metanan pa desaroyo sostenibel, cu a surgi como iniciativa di Nacionnan Uni, cu e proposito di logra esakinan pa aña 2030. Awe ta turno  na item number 3 riba e lista: salud. Manera e ta formula den e metanan: “Sigura bida saludabel y promove bienestar pa tur, na tur edad.” Esaki ta trece cu ne cu nos mester revisa cuidadosamente si nos ta atende salud pa tur ciudadano, independientemente di nan edad, pero tambe teniendo cuenta cu aspecto specifico di edad. Nos ta cuminsa cu e cuido duna na esnan cu no a nace ainda y esnan recien naci.

En general por bisa cu cuido medico ta na un bon nivel y den atencion specifico pa mucha no ta diferente. Aruba ta entre e paisnan cu tin un mortalidad infantil hopi abao. Tin hopi pais na mundo unda un porcentahe considerabel di mucha ta fayece prome cu nan cumpli cinco aña, basicamente pa dos factor limitante: acceso na alimentacion, y na cuido medico di calidad. Esey no significa cu cerca nos no tin problema. Tur trabao ta trabao di hende y semper ta sucede cos menos deseabel den e proceso. Tur morto di un yiu ta un tragedia pa e mayornan, esey no por resolve. Pero aki mas bien nos ta papia di e recursonan disponibel y con ta uza esey pa atende e necesidadnan.

E siguiente grupo cu mester atende ta e muchanan den edad di bay scol. Aki ta unda por mehora hopi ainda, no tanto den sentido di cuido medico, sino di atencion pa salud en general, combina cu atencion pa nutricion. E solo hecho cu te ainda tin mucha ta bay scol sin come y cu tampoco na e scolnan tin un sistema adecua pa atende e asunto aki, ta indica caba cu tin trabao pa haci. Un di e problemanan cardinal cu ta afecta y menasa nos salud en general, pero cu ta cuminsa na edad hoben caba,  ta e fenomeno di obesidad, producto di nutricion malo y excesivo, combina cu un bida sedentario. Aki tin un tarea grandi ta warda, pero ta parce cu bao di e circunstancianan financiero actual nos no por bisa cu ta atende esaki adecuadamente. Ta papia, pero ora yega e momento di pone recurso disponibel, e discusion ta pega. Y nos no ta papiando di cosnan extra-ordinario. Djis puntra un persona cu ta traha den enseñansa cuanto scol tin un gymzaal y cuanto no… Con nos ta bay atende e problema fundamental di educacion fisico, cu den teoria ta parti esencial di enseñansa, si ni e condicionnan basico no ta presente na hopi scol.

Pa loke ta trata cuido medico y salud en general pa mayoria di nos poblacion adulto, nos por bisa cu nos ta den e grupo di pais cu ta pone recurso disponibel pa nos tin un sistema di salubridad publico cu ta brinda mas cu loke ta considera basico. Nos ta dispuesto tambe pa paga bastante pa duna nos ciudadanonan cuido medico den exterior ora dentro di nos sistema no por yuda nan. Esaki no tur pais conoce. Otro aspecto cu ta di influencia riba salud en general ta e situacion di sanidad y combatimento di enfermedad contagioso, entre otro transmiti via sangura por ehemplo. E clima seco y semi-desierto cu nos ta biba aden ta yuda den esey tambe, pero nos por mehora ainda.      

E grupo cu lo bay exigi hopi atencion den e añanan caminda pa 2030 ta e ciudadanonan di edad halto. Den e grupo por distingui entre e personanan relativamente hoben, digamos entre 60 y 75 aña, y e grupo di persona di edad hopi avansa di 75 aña bay ariba. Ta resulta cu hunto e gruponan lo conforma pa 2030 casi 25% di nos poblacion, cu esun riba 75 creciendo mas rapido. Naturalmente no ta tur ta candidato pa ayudo specialisa den un instituto geriatrico, pero ta un hecho cu loke nos tin awor caba ta insuficiente. Ademas un persona di edad ta sufri mas di tur tipo di enfermedad cu hende mas hoben. E gastonan medico pa un persona di edad halto ta hopi mas halto y esey caba ta mandando e gastonan medico continuamente mas halto, sin cu nos tene cuenta cu por ehemplo innovacion den ciencia medico, cu ta resulta den metodo mas sofistica di tratamento y medicamento nobo, loke tambe ta aumenta gasto medico continuamente. 

Contrario na e topico di pension di behes, cu ta mas facil pa calcula con e gastonan lo bira, tumando como punto di salida e cantidad di persona cu un dado momento ta bin na remarca pa haya pension, gastonan medico ta resulta mas dificil pa controla. Esey no ta pa papia na defensa di esnan cu ta encarga cu esaki, pasobra unda por mehora, mester hacie. Y si pa logra esey mester critica, anto mester haci esey. Pero nos mester ta consciente cu esaki ta un bataya den tur pais, y solamente analisis continuo, y bon informacion na publico por yuda pa mantene salud publico bon y pagabel.