Mester bin un cambio di cultura rapido si Aruba kier diversifica su economia, pasobra e sistema ta pinta e isla como mas santo cu Papa di Roma, pero en realidad, ta un caminda di cruz pa cuminza cu un negoshi, loke no ta yuda intencionnan pa haci economia mas diverso y fuerte.

For di Duana te na DIMAS, di DVG te na DIP por ta hopi frustrante pa un comerciante opera. Regularmente comerciantenan estableci caba ta keha con nan ta keda warda riba nan carga pasobra Duana ta interpreta nan responsabilidad diferente. Consecuentemente, e descarga di container por tarda, cu ta nifica mas gasto.

Pero e frustracion mas grandi ta pa cuminza cu un negoshi na Aruba, incluso si ta trata di inversionistanan stranhero y no ta limita unicamente na sector publico.

Bon Dia Aruba papia cu diferente empresario (red. identidad conoci pa redaccion) cu a expresa e mesun preocupacion. Cuminza un negoshi ta hopi dificil y frustrante. “E ta cuminza na habri un cuenta di banco. Pa por habri un cuenta di banco, e ta tuma entre tres pa seis luna. Y hasta si habri un di dos cuenta na e mesun banco, mester entrega un cantidad di documento y dato cu e banco tin caba den posesion. Pa ora cu haya e cuenta, ya caba e inversionista ta frustra.” Den mesun rosea, un empresario a bisa cu e sistema tin punto positivo tambe. “E sistema di control riguroso ta nifica si cu e transferencia di fondonan na nivel mundial ta sucede riba e mesun dia, cu ta ilustra cu banconan internacional ta confia Aruba. E no ta sucede na tur pais,” a bisa Bon Dia Aruba.

E storianan di frustracion pa habri cuenta di banco ta hopi conoci, pero no ta e unico problema pa inversionista. “E redtape na Aruba ta stroba. E ley ta contra un empresario. Ademas, e trahadonan publico ta boicotia,” a bisa Bon Dia Aruba. “E trahado publico por stroba henter un proceso si e mester wanta un peticion. Y esey ta sucede hopi biaha.”

Asina tin ehempel na cantidad. Aruba no tin ningun restaurant cu ta di un chef cu tin strea Michelin. Ta trata di e reconocimento mas halto pa cualkier restaurant of chef. Den e caso aki, un chef cu dos strea Michelin no por haya permiso pa habri su restaurant, pa motibo cu ta dificil pa compronde.

“A cuminza cana e caminda y diripiente un ambtenaar ta bisa cu no por haya permiso. Ora cu puntra dicon, e contesta ta pa ‘bay na Minister.’ Kico esey kiermen? Lo mester bay na Minister pa duna e control atrobe?”

Otro caso ta di un empresario stranhero cu tin un inversion di dos miyon dollar na Aruba. Pero pa un of otro motibo, DIMAS a nenga su di 5 permiso. “Con kier pa hende inverti y no ta duna e facilidad pa nan por haci esey?”

Banda di DIMAS, tin e reto di Departamento di Infrastructura y Planificacion. Por ehempel un grupo a ricibi tereno huur pa por cuminza cu un proyecto specifico. Pero, pa por haya financiamento, mester di un tereno erfpacht, ya cu banco no ta duna prestamo si tin tereno huur. Y henter e proyecto ta para pa un aña, pasobra no por haya un tereno erfpacht banda di e tereno di huur. “E ta mustra di ta un boycott.”

One-stop-shop

Departamento pa Asuntonan Economico, Comercio y Industria tin e servicio ARINA, cu ta e Aruba Investment Agency. E ta diseña pa ta e prome y principal punto di contacto pa tur inversion stranhero na Aruba, y lo mester a hacie mas facil pa inversionistanan establece nan negoshi na Aruba. Arina, segun e website di Departamento pa Asuntonan Economico, ta percura pa informacion, ta conseha riba oportunidadnan y maneho di inversion, y ta asisti den tur procedura di permiso.

Pero e experiencia desde cu a crea Arina ta cu e agencia por yuda te unda e tareanan di Asuntonan Economico ta yega. Pasobra asina cu ta drenta otro area, e asunto ta pega. Den e caso di e chef cu strea Michelin, aki ta un Departamento di Salud Publico tin cu duna permiso tambe y Arina no tin influencia riba e proceso eynan. “Si sigui e proceso formal, tur cos ta keda pega.”

Who you know

Hecho ta si cu algun ta haya permiso y otro ta tarda. Y no automaticamente mester asumi cu ta paga bao mesa. Pero otro empresario a ilustra cu “aki ta depende ken bo conoce y ken ta dispuesto pa pusha pa bo. Hopi biaha e ta bin cu un pago. Pero no tur ora. Tin biaha e ta djis cuestion di yama hende y sa ken pa yama.”

E forma di traha aki por nifica cu Aruba ta perde inversionista of hasta ta pone cu algun ta acudi na Ministernan pa logra kico nan mester y esey no ta e idea. “E ta nifica cu esnan cu si a logra, sea nan mester a carga hopi pasenshi, perde hopi placa y tempo, of a logra pa motibo di conoce hendenan den e luga corecto. Esaki no ta con Aruba mester funciona. E servicio cu sector publico ta brinda, realmente ta mediocre.”

Na 2005 y despues 2007 Algemene Rekenkamer di Aruba a produci rapportnan riba e structura di permiso na Aruba. Den su investigacion Contraloria General a enfoca riba transporte, tratamento medico den exterior, otorgamento di paspoort y permiso di estadia y a mustra cu e proceso ta crea cierto vulnerabilidad. E intencion tras di e investigacion tabata dirigi riba inventarisa y evalua e garantianan pa sigura cu ta actua legal y integro ora di otorga permiso. E organo a bisa cu a haci e analisis basa riba e recomendacionnan di Rapport Calidad. E rapport aki a recomenda pa bin cu decisionnan pa bin cu un structura coherente di medidanan cu mester mehora y mantene nivel di integridad di Gobierno. Hopi di e recomendacionnan tin di haci cu aparato publico, e relacion cu ciudadano y e forma con ta ehecuta e trabao.

Den e landspakket pa Aruba, Gobierno a bay di acuerdo cu mester optimalisa e structura di permiso, baha e gasto pa haci negoshi y elimina e redtape, esta e burocracia. Aruba ta encarga segun e landspakket pa haci un revision y trece mehoracion.