Un democracia unda partido politico ta obsoleto, pero cu ciudadanonan di tur skina, representando interes di nan bario, organisacion ta bira e cuerpo legislativo di Aruba. Esey ta un idea cu Fundacion Bon Gobernacion Aruba (Stichting Deugdelijk Bestuur Aruba), SDBA, a lansa durante e di 12 sesion online organisa pa Center of LifeLong Learning di Universidad di Aruba. Ta sesionnan pa prepara pa e bida despues di Covid 19.

E tema di e sesion di SDBA tabata “Deugdelijkheid van bestuur: Conditio sine qua non voor een betere normaal op Aruba” (Bon gobernacion; condicion sine qua non pa un miho normal pa Aruba).

Presidente di SDBA, Armand Hessels a dirigi e presentacion, cu tabata enfoca riba kico e normal nobo despues di Covid 19 lo rekeri pa un economia mas participativo y cu ta tene cuenta cu factornan cu te cu awor a keda ignora. No solamente na Aruba, pero e sistema economico cu ta familiar cune a produci ganashinan grandi, pero e prijs cu a paga tabata halto. Desigualdad den entrada, abuso di recurso natural y consecuentemente daño enorme na naturalesa ta algun factor. Pero e otro victima tabata bon gobernacion.

Hessels a cuminsa ilustra e importancia di e asina yama Doughnut Economy, cu ta un visualisacion di un sistema economico sostenibel. Aki ta combina e concepto di limitacion di planeta cu retonan social, cu meta pa reforma economia y determina metanan nobo. Pues, e enfoke mester ta pa yuda eleva esnan cu semper a keda atras economicamente mientras cu alabes ta tene cuenta cu salud di e planeta. Pero tin un ‘conditio sine qua non’ pa logra esaki, un condicion specifico. Y esey ta un maneho cu ta dirigi na bienestar general, di hende, di naturalesa, pa combina e rendimento economico cu reparticion husto. Pa realisa e Doughnut Economy pues, e ta rekeri cu tin bon gobernacion.

Segun Hessels, aunke cu tur hende ta asumi cu bon gobernacion tabata semper e base pa crecemento economico, esaki no ta e caso. Te cu awor, pa e ultimo 200 añanan, ta mercado liber tabata e motor pa crecemento economico cu ta basa riba un costo di produccion abou. Consecuentemente salario di trahadonan mester keda abou, prijs di material prima tambe, e procesamento mester ta barata y e resto, e sushedad, ta keda deposita unda cu ta. E resultado ta un naturalesa afecta (cambio di clima), y desbalansa den sociedad.

“Pues economia riba su mes lo no cambia. E lo sucede unicamente si tin un maneho dirigi. Pero si nos tuma e 200 añanan aki, tambe na Aruba, e enfoke di un Gobierno no ta dirigi na un economia mas participativo, sino pa mira interes propio. Hopi gobierno di partido (politico) ta interesa den su partido. E privilegionan ta reparti entre amigo y famia, y e consecuencianan ta pa esnan vulnerabel y naturalesa, treciendo asina desigualdad y sushedad.” Un forma di maneho asina ta mina naturalesa y sociedad, y durante curso di decenia a cuminsa califica e forma di maneho aki como mal gobernacion.

Aruba

SDBA a acumula un cantidad di investigacion y estudio riba calidad di gobernacion na Aruba. Rapport Koerten tabata di Siguridad Nacional di Aruba unda a ilustra e liñanan directo entre gobernantenan y criminalnan, y e rol di e ultimo den financiamento di partido politico. Reino Hulandes a organisa un simposio pa mehora gobernacion. A produci e Rapport Calidad cu a mustra kico mester bin pa yega na bon gobernacion. Despues a bin varios publicacion, entre otro di Hessels mes, unda a ilustra cu a pesar di promesa, no a usa recomendacionnan di rapport Calidad. Mal gobernacion a continua manera semper. Despues, e Comision di Berdad a ilustra e relacion entre Gobierno y sector comercial. E di dos publicacion di Hessels ta titula Paraiso Politico, pasobra despues di 25 aña di Status Aparte a keda demostra cu politiconan haci mal uso di nan poder pa duna nan mes, nan amigonan beneficionan enorme, tur a costo di comunidad di Aruba. Pero no ta Hessels so a señala esaki. E rapport di Wetenschappelijk Onderzoek en Documentatie Centrum, WODC tambe a bisa mescos. Pero mescos cu AVP no a acepta e raport di Comision di Berdad, MEP a rechasa e rapport di WODC. Pa kita di e polarisacion aki, Gobernador Fredis Refunjol a laga Profesor Michiel de Vries via Universidad di Aruba ehecuta un investigacion amplio, “cu no a saca nada nobo dilanti.” Despues a bin mas publicacion di studiantenan Arubiano mes.

P’esey SDBD a nace, pa inventarisa tur e trabounan aki y percura cu nan no ta bay for di bista.

“Si nos pone tur cos den un rij, no por yega na otro conclusion cu pa mas di 30 aña tin un maneho publico deficiente.” Ta mas di 30 aña di structuralmente hiba maneho contra un bon administracion publico y mantencion di ley, mientras cu structuralmente a ignora necesidadnan social. Gobernantenan y empleadonan publico structuralmente a actua contra ley, y a ignora conseho, recomendacion y hasta instruccion, ta locual a sali dilanti. “Loke ta yamativo ta e palabra ‘structural.’ Kiermen no ta importa cua partido ta na poder, ningun a sigui principionan di bon gobernacion. Un partido kisas a contribui mas na e daño cu otro. Pero e imagen ta cla.”

Control y balans

Lo ta ideal si un Gobierno basa su maneho y presupuesto riba conseho di su institucionnan, manera SER, Banco Central, haci e calculacion di gasto y reparti esaki den e cuater añanan di su gobernacion. Raad van Advies lo por duna su conseho y ta adapta e presupuestonan basa riba reglanan di Comptabilidad. Un Centraal Accountants Dienst lo por traha e cuentanan anual y finalmente Algemene Rekenkamer lo controla esakinan pa despues Parlamento por aproba nan.

Pero e realidad di Aruba ta otro. Poco biaha ta inclui conseho di institucionnan, ta ignora Raad van Advies y hasta cuentanan anual ta keda atras y kisas ta pasa pro forma. Mas ainda, partidonan politico ta nombra Gobierno y Parlamento y uno no ta controla e otro.

Parlamento no ta eherce su trabou y pa hopi tempo, a pesar di manda advertencia, Reino Hulandes cu segun Statuut tambe tin un papel pa hunga, tampoco a tuma paso.

Consecuentemente, mayoria na Aruba, segun un encuesta grandi di Banco Central di Aruba, no ta confia su gobernantenan. Casi 75 porciento ta considera cu corupcion ta algo normal den sector publico y cu e motibo principal ta e relacion estrecho entre sector priva y publico.

Consecuencia ta cu e sistema no ta funciona na beneficio di tur, sino di algun privilegiado y e pais no ta haya su entradanan pa traha pa comunidad en general. E maneho ta dirigi riba interes propio, y mas bien ta nifica cu Gobierno ta actua manera un organisacion criminal. Ta e mesun Gobierno of sistema gubernamental ta mina autonomia di Aruba.

Democracia di Partido
Reino a dicidi pa tuma su responsabilidad di control pa medio di CAFT, pero hecho ta keda cu gobernacion di Aruba ta uno malo y tin criminalidad di estado. Y cada biaha ta purba trece cambio. Ta lanta partidonan politico nobo, pero ningun ta drecha e situacion. Pa tal motibo mes, SDBA ta kere cu mester cambia e sistema democratico. Mester laga e pensamento di partidonan politico los. “Si puntra aki, mester benta e sistema di democracia di partido afo. Mi alternativa ta pa forma un Parlamento di representantenan di comunidad.” Hessels ta boga pa un maneho nobo unda representantenan di cada bario ta haya oportunidad pa ta den Parlamento, mescos cu representantenan di organisacionnan cu ta sostene e comunidad. Pues representantenan di sectornan social, economico, cultural, educativo. “Nos lo por yega na un Zakenkabinet sin relacion cu partido.”

Segun Armand Hessels, e pensamento aki no ta un utopia y ya caba na algun pais, manera Australia y hasta recientemente Francia, a cuminza duna ciudadanonan representando diferente interes, un stem den maneho di pais. “Pues, e democracia ta bira di comunidad enbez di un democracia di partido.”

Con realistico e ta?

Hessels no ta kere cu tin puntonan negativo den e sistema idealista aki. E ta kere si cu hopi lo por ta contra, pero esnan contra tin nan motibo. Mester wak e cambionan aki den luz di tur e casonan grandi di corupcion na Aruba, di Fondo Desaroyo Nobo San Nicolas te na Ibis unda cada biaha ta partidonan politico ta envolvi. E fundacion di SDBA ta kere cu mester crea un mentalidad cu ta ora pa ciudadanonan mes asumi responsabilidad pa percura cu tin un bon maneho publico pa yega na un bon gobernacion, cu ta tene cuenta cu desaroyo economico segun e cuadro Doughnut, cu ta locual lo por hiba Aruba dilanti post Covid19.