Mas tempran den e crisis di coronavirus aki e termino flexibilisacion di contrato laboral a bin dilanti, casi na mesun momento cu e grito “no work no pay” a ser lansa, den e sentido cu si e empleador no tin trabao pa bo anto e no mester di paga bo nada tampoco. Laga mi cuminsa cu atende e nonsense di derecho laboral aki.

E relacion di trabao ta, manera den mas pais civilisa, ancra den derecho contractual (verbintenissenrecht). Esey tabata asina caba den derecho Romano, 2000 aña pasa y adopta na Europa Occidental, pero tambe den derecho Anglosajon. Den cierto pais e contrato laboral ta un convenio cu conoce un regulacion legal separa, cu den varios caso diferente sorto di convenio laboral. Nos derecho no conoce e tipo di flexibilisacion aki. Tin un sorto di contrato laboral, di live-in maid te na general manager.

Contrato ta algo pa cumpli cune. Si un di e partidonan no ta haci esey, anto nos ta papia di ‘wanprestatie’ y esey den derecho contractual comun semper ta un motibo pa termina e contrato, cu of sin pago di daño y perhuicio. Pa termina un contrato laboral, derecho laboral conoce anto tambe cu por termina e contrato contra voluntad di e otro partido, pues cu no mester cumpli cu e contrato mas, tambe ora no tin un caso di ‘wanprestatie’. Esey ta e promer fase di nos flexibilisacion. Si terminacion no por ser logra cu un convenio nobo (terminacion den mutuo acuerdo), por bin un decision di gobernacion na su lugar. Por pidi permiso pa termina e contrato na director di Labor (no na e ministro!) o por pidi disolucion di e contrato por medio di disposicion (beschikking) di Juez di Promer Instancia (por lo pronto ainda sin posibilidad di apelacion na Corte Comun di Husticia). Den ambos caso por stipula un compensacion na e empleado como condicion pa permiti e retiro. Poder hudicial den esaki a establece su maneho y en general por predeci cu bastante certeza con halto e compensacion aki lo ta. Director di Labor por usa e formula aki tambe, gratuitamente. E practica naturalmente ta cu e Director simplemente no ta haci nada cu e peticion pa terminacion di un contrato laboral. E ta principalmente e pudricion total di gobernacion di Aruba cu ta haci cu e flexibilisacion aki no ta traha.

E segundo fase di flexibilisacion ta e organisacion di labor cu ‘quasi-arbeidscontracten’. Inherente na e derecho contractual ta e periodo di vigencia di e contrato, cu trabao fiho of no, stipula via un convenio entre e partidonan mes. Contratonan cortico mas tanto ta surgi a base di e caracter di e trabao: cosecha di producto agricola, diferencia grandi den disponibilidad di trabao entre temporada halto y abao den un empresa di horeca.

Banda di ofrece trabao di temporada cu un contrato laboral ta principalmente e oferta di algo otro cu un contrato laboral a yega na florece grandemente: e asina yama ‘oproepcontract’ o e contrato ‘on call’. E trahador no ta compromete su mes anto pa haci trabao den un relacion di trabao, pero por termina su participacion e mes sin preaviso. Gobernacion no mester di preocupa cu esaki si e ta sigui su propio maneho den proteccion di e partido mas debil den esaki, tambe pa sigura cu prima social y loonbelasting ta ser paga, o pa percura pa stabilisacion di mercado laboral. Un contrato pa acepta trabao (‘aanneming van werk’) no ta un contrato laboral y tin mucho mas posibilidad di abuso cu e contrato laboral. E empresario independiente sin empleado tin vez ta dificil di distingui for di e obrero pa propio cuenta (‘losse arbeider’) di antaño, sigur no riba e tereno di explotacion.

Un ultimo fase di flexibilisacion t’ey tambe. Si e dunador di trabao no tin trabao anto e empleado no ta haya pago. E splicacion sin sentido aki cu ta sushando tanto pagina di social media den e dianan aki ta totalmente ‘fake’. ‘No work, no pay’ ta e sancion mara na e obligacion di e empleado pa cumpli cu su contrato laboral, sin cu esaki ta conduci na terminacion di e relacion di trabao. E dunador di trabao no mester paga si no ta traha. Ta pesey a crea e sistema di seguro social. Si e empleado no por traha pa motibo di enfermedad anto e ta haya un compensacion di SVb. E dunador di trabao no ta obliga di sigura su mes contra e hecho cu no tin trabao o pasobra no por paga e salario. Ta ora e empresa kibra y no por paga salario anto tin e seguro di cesantia pa compensa e empleado. E dunadornan di trabao no tin otro seguro, finalmente ta estado cu ta fungi como asegurador.

Den e crisis aki e dunadornan di trabao a manda den e promer ola diesmil empleado cas, voluntariamente of no, cu vacacion obligatorio, cu retiro, explicita o implicitamente. E ta un desastre grandi. Talvez esey tabata inevitable, pero un cos ta sigur, tur hende kier flexibilisacion. Pero manera e curso di evento tabata, e ultimo flexibilisacion aki a ser tuma caba manera un ‘voorschot’. Sin embargo, nan tin un cierto urgencia pa legalisa e voorschot tuma ey.

Flexibilisacion pa ken realmente? Mi por pensa solamente cu esey ta e deseo di e empresanan cu ta kere cu nan ta bay sobrevivi e crisis aki y ta pensa “never waste a good crisis”. Esun cu kibra no mester di flexibilisacion mas; e lo ta bon pa e sobrevivientenan organisa den Camara di Comercio.

Flexibilisacion mas aleu, cu conservacion di e caracter di derecho contractual di e relacion di trabao, no ta parce mi un asunto facil, pa expresa mi mes suavemente. Pa por termina un relacion di trabao sin mas? Nulidad di un contrato laboral den cual ta para cu no por duna retiro, of no sin cu tin compensacion. E ‘fat cats’ di e empresanan di utilidad tin un contrato asina, pero esey ta pasobra cu pa nan en berdad ta conta cu por termina nan sin duna motibo.

Kico ta pasa si e flexibilisacion desea en berdad ta encera cu e relacion di trabao no ta un convenio legal sino un empleo unilateral riba peticion di e trahador? E final di e cultura di derecho? Tin hopi cos malo den nos mercado laboral. Como comunidad nos merece un mihor sistema cu e ordenacion di labor aki. Un mercado laboral den cual gobernacion mes ta ‘partner in human trafficking’, sigur no ta humano, pero ainda tin derecho laboral y derecho riba proteccion di esnan debil, cu tin ora en berdad ta resulta di no ta asina debil. Pero laga e logro cultural aki cay, cu labor ta regula pa berdadero derecho ta un prijs hopi halto, demasiado halto. E empresario cu kier esey mester bay bira empresario otro caminda. Bay busca un ‘shabby island’ pa bo ‘shabby business’.

Mr. ing. Hubert C. Maduro

Ex-miembro Raad van State pa Aruba

Original na Hulandes; traduccion Bon Dia Aruba