Aruba mester sigui desaroyonan riba asina yama ‘rapid tests’ confiabel pa asina mitiga cu e virus ta sigui drenta e isla y alabes baha e gastonan di test. Pero esaki lo mester sucede unabes cu Aruba ta prepara pa implementa nan, despues cu nan prueba nan efectividad.

Esey ta e conseho di e Outbreak Management Team, OMT, na Ministerio di Salud di Aruba.

E conseho a keda formula for di fin di October caba y a keda presenta na Gobierno di Reino Hulandes na comienso di November. OMT, cu a keda institui pa e Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVMRijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu), RIVM, ta consisti di diferente experto riba e tereno medico-epidiomologico y ta conseha riba e pasonan cu mester tuma. Aruba tambe ta sigui e consehonan di OMT, cu ademas ta mustra Conseho di Minister di Reino riba e necesidadnan particular di cada pais y region den Reino Hulandes.

Segun Prof. dr. Jaap van Dissel , cu ta encabesa e OMT, e testnan PCR cu Aruba ta usa pa screen bishitante ta pa mitiga e cantidad di virus cu por drenta pa medio di turismo. Pero un PCR test ta relativamente caro y riba dje tin problemanan operacional, pasobra e ta dura oranan prome cu e resultado ta conoci.

Testnan innovativo pa turistanan

Segun OMT den su relato, e pandemia di Covid a afecta e paisnan Hulandes den Caribe grandemente. Di un banda, tin co-morbidad y mortalidad debi na otro infeccion, pero e impacto economico negativo debi na e medidanan di contingencia estricto, ta enorme. Economia di Hulanda ta di un escala mucho mas grandi comparativamente y tambe diversifica, mientras cu esun di Aruba ta practicamente dependiente di turismo y trafico di biahero internacional.

Pa por amplia e posibilidad di mas biahero, e pregunta di OMT na Gobierno di Aruba ta si y bou cua condicion lo kier uza testnan innovativo y alternativo pa e comunidad local y biaheronan. A hiba hopi discusion cu Aruba riba e uzo di e asina yama ‘antigeentesten’ cu ta un test rapido unda ta busca e proteina conecta cu e virus den nanishi y garganta. Na Hulanda tambe ta papiando riba e test aki. Tambe tin un test di rosea y un tecnica simplifica di test molecular, RT-LAMB cu TNO a desaroya cu ta cla pa introduccion.

E obhetivo di OMT ta pa duna conseho riba e uzo di e testnan nobo aki, cu ta basa riba contesta riba algun pregunta, manera, cua ta e testnan cu ta disponibel y con sensitivo y specifico nan ta. Ademas mas, mester mustra kico ta e balor agrega pa test e populacion local y regulacion di trafico di biaheronan. Y kizas e pregunta mas grandi ta con grandi e risico ta cu ta bay keda si detecta algun persona infecta.

Brote ta pone presion riba capacidad

OMT a bisa cu tur cuater pais den Reino ta experimentando brotenan di Covid, cu a nifica un reduccion di e capacidad di bringa e malesa. E cantidad di infeccionnan ta bahando danki na medidanan stricto. OMT a bisa cu e infrastructura di laboratorio na Aruba ta bon cu a permiti e procesamento rapido di e testnan PCR. Pero e cantidad di positividad ta keda halto. Ayera ainda e tabata na 11 porciento, mientras cu Organisacion Mundial di Salud, WHO ta recomenda pa e positividad keda bou 5 porciento. Pero OMT a bisa cu e brote na Hulanda ta mas grandi cu na Aruba, cu ta nifica cu biaheronan di Hulanda ta forma un risico mas grandi cu contactonan entre personanan den comunidad local.

Di control pa mitigacion

Na Maart, Aruba a tuma medidanan drastico pa contene e plamamento di coronavirus y a haci esaki exitosamente y alabes a hisa e capacidad curativo. Pero desde cu a habri e fronteranan na Juni, e virus a bolbe haci su entrada, cu a conduci na un epidemia di Covid. Sinembargo, Gobierno di Aruba no por a cera e frontera atrobe pa motibo di e necesidad economico. E ta nifica cu e isla ta acepta cu ya no por elimina e virus for di Aruba y cu mester prepara pa mas brote pa futuro. Y pa identifica y combati e brotenan aki mester di un capacidad di test y combatimento robusto pa un tempo largo. Cumplimento cu consehonan di Gobierno pa isolacion y cuarentena ta esencial. Tambe mester pone atencion na esnan cu contracto di trabou temporal cu ta resisti test pa motibo di tin miedo pa perde entrada. Ademas, mester percura cu e conscientisacion di medidanan di higiena, uzo di tapaboca, laba man, distanciamento social ta keda pa periodo largo, y mester keda limita reunionnan grandi, manera fiesta y bishita club y casino. OMT ta haya cu hasta mester prohibi esakinan.

Testnan mas rapido

Tin diferente modalidad di test obtenibel pa test personanan prome of despues di nan biahe. Ya caba ta uza testnan molecular pa esakinan. Nan ta produci resultado lihe y por keda expande mesora cu gastonan aceptabel. E tecnicanan ta rekeri si infrastructura di personal bon prepara. Accesibilidad na e materialnan di diagnostico ta keda un reto pa motibo di e pedida grandi riba tereno mundial. Pero nan ta problemanan limita.

Testnan antigeno ta cassettenan cu ta benta afo, unda ta pone un muestra di e proteina di e virus (e antigeno) y cu den 15 a 30 minuut por produci resultado. E muestranan ta bin di e area di nanishi y garganta, mescos cu pa e PCR test cu ta custumbra cune. Mester pone atencion riba cua di e fabricantenan ta confiabel. Nan tin bon sensitividad, aunke menos cu e PCR. E testnan aki a demostra nan balor den populacionnan grandi infecta unda tin hopi sintoma. Como tal, nan no ta ainda adecuado pa obhetivo pa screen e populacion general. Sinembargo, RIVM mes a valida cinco test y a considera nan esaki positivo pa uso general. E sensitividad ta varia entre 73 y 94 porciento.

E RT-LAMP di TNO, cu ta para pa reverse-transcription loop-mediated isothermal

amplification, ta un metodo alternativo pa test molecular cu ta rekeri menos infrastructura sofistica cu e PCR. E test aki ta tuma 1 ora y por evalua diferente test na mesun momento y cu menos personal. TNO a desaroya e test aki den conhunto cu RIVO y a haya su validacion na e laboratorio regional di Amsterdam. E sensitividad ta halto. E PCR ta keda e Golden Standard. Pero OMT ta kere cu pa implementacion na gran escala di LAMP, mester tin espacio di laboratorio, siguridad biologico, aparatura y e infrastructura administrativo pa desaroya. Sinembargo, na Hulanda ainda no a uza test aki pa screen populacionnan cu prevalencia abou di Covid19, manera turista.

Tambe tin otro tecnica cu no ta necesariamente detecta e virus, pero si por sostene deteccion di pacientnan di Covid19. eNose ta un aparato cu personanan por carga y ta analisa e calidad di rosea pa moleculenan corelaciona cu e infeccion di virus. Locual e ta haci ta exclui si ta trata di SARSCov-2, of e virus di Covid19. Un test asina ta bon pa selecta personanan pa triage pa asina baha e presion riba e capacidad di PCR test.

Lo mester keda cu PCR

Den otro palabra, e testnan alternativo ta bon pa uso general, y ta duna un resultado lihe pa un decision clinico y ta menos costoso cu e PCR test. Pero ta keda un grupo cu mester haya confirmacion cu un PCR, esta personanan cu ta hopi malo, cu sintomanan cu ta cuadra cu Covid19; personanan di e gruponan risico manera esnan grandi, personanan cu co-morbidad, y esnan vulnerabel; personanan cu kehonan cu ta traha of tin contacto directo cu personanan cu risico halto, manera personal di cuido y esnan cu ta cuida hende grandi.

OMT ta bisa cu a pesar cu tin cierto reserva, mester haci uzo di e testnan antigeno (rapid tests) pa screen turistanan por ehempel. Lo mester tin un infrastructura prepara, entre otro mashinnan cu por lesa y administra e testnan aki. Segun e team di expertonan, e ta importante si pa pone e gastonan banda di otro, por ehempel aeropuerto mester compara e gastonan cu e sistema di PCR y asina tuma decisionnan debido. Di otro banda e test di TNO, esta e RT-LAMP kizas tin un sensitividad mas abou cu e PCR clasico pero e ta suficiente bon y cu un costo operacional hopi mas abou cu ta permiti su uso efectivamente particularmente den e populacion di turista.

Y e eNose, pa reduccion di costo, lo por bira parti di e triage na momento di screening.

E conseho final

OMT en general ta recomenda si pa usa e test antigeno unicamente ora tin brote, y no como screening. Den e populacion cu prevalencia abou, manera turistanan, sinembargo nan por yuda exclui infeccion. Pero pasobra e testnan aki mester di un presencia grandi di virus, e ta mas confiabel ora cu ta test na momento cu tin keho. Aunke cu nan no ta valido pa screening, toch OMT ta kere cu mester considera nan uzo, pero despues di valida nan den por ehempel, un grupo muestra di turista. E RT-LAMP ta hopi prometedor y OMT ta conseha Aruba pa sigui e desaroyo di e sistema aki, pa asina por cuminza cu e trayecto di implementacion.