Den nos edicionnan reciente nos a reporta y comenta extensamente riba e desaroyo den cuido di nos costanan, en especial e cuido deficiente di esey. E problema mayor no ta ni siquiera loke a constata den e forma di acomoda turismo y recreo local den un area di naturaleza fragil, sino e maneho intransparente di medio ambiente en general. Claro cu no ta aceptable cu ta purba di maneha tecnologia inapropia pa e tipo di suelo y subsuelo local aki. Pero ta unda tin e experticio ainda, cu mester ta parti di e herencia institucional cu servicionan publico tin bon warda? A yega na e lugar un ingeniero cu tin algun conocimento di kico bo por topa ora bo ta bay coba den calichi na rand di costa? Aparentemente no; probablemente ta pasa e obra pa un compania di cual ta supone nan sa kico pa haci, cu e resultado obvio. Di otro banda, tin otro ehemplo, di escala grandi riba skerpi na Sero Colorado, unda a traha un hotel completo riba calichi cu spelonk grandi y e expertonan cu a entrega nan rapport – nunca publica – no tabata mira problema. En principio nan tin razon tambe: problema no t’ey, te dia nan presenta! Naturalmente no semper cos mester bay asina. Por ehemplo, e motibo pakico hospital ta construi exactamente na e lugar actual tabata pasobra investigacion haci pa ingeniero local e tempo ey a mustra cu esey tabata e unico lugar den henter e area unda tabata responsable pa pone un edificio di e tamaño ey; asina esaki nunca a bira un problema.
Pero, manera bisa anteriormente, e problema señala aki ta djis un sintoma di tur loke ta bay malo cu maneho di infrastructura, naturaleza y medio ambiente en general. Den un maneho equilibra, e area ey nunca lo mester a bira un area turistico. E motibo pakico no tabatin un proteccion di e area contra – demasiado – turismo ta pasobra aparentemente e maneho en general ta cu cualkier pida costa, cu no ta ocupa pa e hafnan oficial y aeropuerto, ta disponible pa un asalto turistico sin precedente, parti di e filosofia cu ta bisa cu Aruba tin su propio Santo, no certifica pa Vaticano, cu yama San Turismo. Den e filosofia aki interes di pueblo local, incluyendo nan necesidad di area recreativo, no tin ningun importancia pa gobierno(nan) di cualkier color politico. Claro cu si bo puntra, nan ta bisa bo, cu hopi emocion den nan voz, cu nan tin interes di pueblo na pecho; loke falta semper ta e pruebanan palpable di esey. Banda di e falta di un maneho digno di e nomber ey pa loke ta acceso na costa pa pueblo, ta visto e falta di maneho encuanto naturaleza, cu den e mesun area ey a conduci na daño permanente na e vegetacion valioso di mangel. Den e mesun vecindario tin e ehemplo di Isla di Oro, den e unico reserva forestal di mangel cu nos tin. Te awe ningun gobierno tabata capaz di duna nos e garantiacu e area no lo bira victima di adorador di e santo menciona, cu ta haya cu tur cos mester hala un banda pa nan santo, cu ademas ta percura pa asina hopi placa, cu nan por laga algo atras como limosna. Un tiki mas pariba nos ta haya e desastre ocasiona pa ignorancia di ingeniero cu no tabata sa cu e matanan di mangel na saliña di Sabaneta tabatin mester acceso na awa di lama fresco. Ta con nan a kere anto cu un saliña ta funciona? Tres cien aña pasa si nan tabata sa esey, un claro ehemplo di e falta di conservacion di conocimento den nos servicionan publico. Cada generacion di empleado publico ta ‘bezig’ inventando nan propio wiel y nos mester siña biba cu e ‘trial and error approach’ aki.
Pero Mangel Halto ts siña nos algo mas. Por ehemplo, cu nos tin nos propio modelo di ‘sobreturismo’. Nos no tin e problema – ainda – di lugarnan manera Amsterdam, Barcelona, Venecia, di multitud di turista cu no ta laga espacio mas pa e ciudadano local cana, mucho menos recrea, pero no ta necesario tampoco pa sinta warda te dia esey mester sucede aki. Pasobra nos no tin pakico di midi nos capacidad di carga segun criterio di otro lugar. Nos mester sinta warda te ora gobierno(nan) inventa nan pa nos? Esey ta parce nos un ‘callejon sin salida’ y sin respuesta. Ban cuminza anto cu analiza si e base actual di turismo di estadia aki, ta suficiente pa carga nos economia y comunidad. En todo caso, nos tin un economia cu na 2024 a percura pa gobierno ta yegando na casi dos biyon florin na entrada di impuesto, 23,3% di nos GDP; y 26,5% si nos conta e ingreso total gubernamental, incluyendo dividend cu ta bin mayoritariamente di empresa estatal, cu ‘ta di nos’, segun nos a comprende. Ademas, manera señala varios biaha caba, gobierno no ta cobrando un bon parti di e mesun Airbnb aki, cu ta tema di discusion tur dia. Cu mas di 5,1 miyon nochi di turista na nos isla den promer mitar di aña, nos ta probablemente e unico destinacion chikito, cu tin e tipo di cifra aki, cu ta pone nos entre e islanan grandi, cu miyones di habitante y miles di kilometro di costa. Ta bira tempo pa cuminza puntra esnan cu ta maneha turismo, ta te unda nan kier yega? Ki dia basta ta basta? O ainda ta asina cu cualkier cu lanta su voz, ta comete sacrilegio insultando e pober santo?