Poco biaha nos ta mira emocion ta bay asina halto manera den e casonan di persona den necesidad di cuido medico urgente, y sigur si pa un of otro motibo cos no a cana bon. E atencion ta completamente cu e dolor di e famia, cu ta preocupa cu si nada drastico no tuma luga, nan ta core riesgo di perde nan ser keri. Y pa esunnan cu a pasa den esaki, sigur si ta trata di yiu, bo no ta desea ningun hende pasa den esey. Ayudo espontaneo, ta un di e donnan cu e pueblo aki sigur tin. Ban spera cu esey keda asina tambe.

Pero pakico e reaccion positivo aki ta asina fuerte den e casonan aki? Desde antaño, ciencia y cuido medico ta basa riba purba kita e angustia cu nos tur ta sinti ora nos ta malo y mester atencion medico. Diripiente tur cos material cu bo por a acumula den bo bida, ta bira totalmente irelevante. E unico cos cu ta conta, ta bo salud. Si nos ta acepta esaki como un hecho di bida, anto nos ta desea tambe cu e sistema di cuido medico ta funciona optimal. Y cu e ta trece gasto grandi cu ne, cu nos mester carga hunto, ‘so be it’. Cu esaki nos no kier bisa cu mester gasta placa na cosnan innecesario; control adecua riba gasto medico ta semper necesario.

Pero den e discusion cu ta surgi, hopi biaha, pa motibo di emocion, e critica ta bay dirigi riba persona, o un cierto departamento o servicio medico. Un medico cu ta menos diligente di loke a spera, procedemento cu mester sigui cu ta tarda e proceso, ta varios cos por bay robes. Nos ta unico den esey? No, e tipo di problema aki ta sucede tur parti di mundo. Cu esey nos no ta bisa cu e no ta keda un problema y problema t’ey pa resolve. Y ora nos ta papia resolve problema, nos no ta papia di critica riba caso individual, pero e cosnan unda structuralmente tin problema. Laga nos purba ilustra esaki.

Tuma por ehemplo un hospital. Centenares di hende, cada un cu su tarea, mester colabora cu otro tur dia pa por logra efectividad. Pa esey, mester di comunicacion. Y ora nos ta papia comunicacion, nos ta kere cu na 2017 mester logra yega na integra tur informacion medico den un sistema, unda tur esunnan autorisa tin acceso. Esaki ta importante, hustamente ora tempo ta un factor decisivo. Den caso di accidente, por ehemplo, of otro suceso medico di urgencia, unda tur informacion, tocante tipo di sanger, eventual alergia, condicion medico cu ta importante pa tuma na cuenta. Manera den caso di un persona cu ta pashent di curason, loke ta haci cu ta mas importante ainda pa tin tur cos riba pantaya nan dilanti. Nos sa cu tin esfuerso na caminda pa avansa cu digitalisacion di e sistema, pero nos no t’ey ainda. Ta sucede awe ainda cu pashent ta cana riba caya cu envelop di dokter di cas, pa nan bay duna e specialista. Ta ora e pashent ta sinta su dilanti, e specialista ta haya sa kico e dokter di cas a haya sa. Ta 2017? No ta bira tempo pa e profesionalnan aki ta comunica directamente via e ruta digital? Y de paso por informa esun cu ta paga, AZV, di e trabao cu nan ta haci? Cu mester percura pa tin un sistema cu ta mas tanto posibel liber di oportunidad di fraude, pero esey ta aplica pa tur sistema administrativo, digital of no.
Pero pa bolbe unda nos a cuminsa: con bon o malo nos sistema ta? Tin hopi cos cu si ta bay bon; unda si e sistema ta funciona manera mester ta. Esey no ta ningun hustificacion pa e casonan den cual cos no a bay bon. Na Merca nan ta bisa: “If it ain’t broke, don’t fix it.” Ora algo no ta daña, no mishi cu ne. E contrario di esey tambe ta aplicabel: ora algo ta daña, bay drech’e! Actua den e casonan cu merece pa actua, no ta kita nada di tur e bon trabao haci caba.
Den e dianan aki di debate electoral nos ta tende regularmente e palabra prevencion ta cay. Y cu rason, pasobra esey falta! Basta nos corda si cu ora ta papia di prevencion, cu e tin varios aspecto. Un di nan ta e necesidad di detecta problema medico tempran den e proceso. Esey ta scapa dos cos: e ta scapa bida di hende, y e ta scapa placa, pasobra den hopi caso no mester aplica e metodonan mas drastico y mas caro. Esey ta exigi si cu no ta stroba e pashent di bay di su dokter di cas pa e specialista, pasobra si e no yega ey, e no ta haya ayudo mes. Cu tin hende cu pa cada …. ta bay dokter, ta berdad, pero e prome linea nunca por sirbi pa frena pashent di bay specialista, sigur no cu e pensamento di spaar placa den mente. Al final de cuentas, e ta sali nos mas caro.