Den e lucha cu e estadista Gilberto François Betico Croes (d.f.m.) kende mañan nos ta celebra su natalicio number 80 a hiba inicialmente pa independencia y despues pa Status Aparte di Aruba, no solamente el a bin cu un Himno y Bandera pa nos isla, sino cu ortografia di Papiamento a bira tambe un simbolo cu el a uza pa mantene nos pueblo uni rond di su causa.

Esaki a sosode riba e mesun aña cu nos pais a inaugura su simbolonan nacional di Himno y Bandera riba dia 18 di maart 1976, tambe parlamento Arubiano (Eilandsraad) a aproba e ortografia di Papiamento cu tabata un ortografia etimologico.

E linguista y investigado di Papiamento, Ramon Todd-Dandaré, a declara na Bon Dia Aruba cu e tempo aya no a wordo papia di Papiamento sino di ortografia di Papiamento como un di e simbolonan nacional. Algun añanan despues a wordo publica un foyeto riba simbolonan nacional, unda gobierno (MEP) ta menciona Papiamento di Aruba como simbolo nacional.

Sr. Todd-Dandaré a indica cu berdad Betico a uza ortografia etimologico di Papiamento como un simbolo nacional di Aruba, ya cu den cierto momento a surgi un gran discusion na final di decada 60 y inicio di añanan 70 riba ki sorto di ortografia mester wordo uza na Papiamento pa e islanan di e constelacion di Antias Hulandes. Na 1968 gobierno insular di Antias Hulandes a duna Raul Römer e tarea di bin cu un proposicion pa un ortografia di Papiamento.

Ortografia di Papiamento y Betico
Na augustus 1968 Raul Römer a presenta su Ontwerp van een Spelling voor het Papiamento durante dos conferencia na Corsou y Aruba. Den su introduccion e ta trece padilanti cu ‘confrontacion directo cu opinion y critica di escritor, periodista, maestro, hende interesa den linguistica y otro interesado tabata motibo pa haci cambio y añadicion na e proyecto’.

Sinembargo, particularmente na Aruba, pero tambe na Corsou e hendenan a keda opone contra resultado di e proyecto menciona, cu el a haya diferente revision. Na Aruba a keda instala alrededor di aña 1969 un comision integra pa Julio Maduro, Hubert ‘Lio’ Booi y Ernesto Rosenstand. Nan a revisa e ortografia di sr. Römer y nan a bin cu cierto cambionan chikito.

Loke sr. Römer a propone basicamente ta un ortografia fonologico, kiermen un signo pa un zonido. Sinembargo loke a pone e hendenan na Aruba shangrina ta cu sr. Römer a tuma e Papiamento di Willemstad como guia: “Den e proyecto aki a uza como material di analisis Papiamento manera ta papi’e na Willemstad na e isla di Corsou pa motibo di e parti di poblacion cu lo por describi cu un termino masha vago como mas culto. Lo por consider’e como e Papiamento standard di e isla di Corsou.”

E ta conclui e capitulo cu e ponencia cu lo por uza e ortografia pa proponi den e proyecto pa tur variante di Papiamento. Asina el a crea e posibilidad di escogencia di un cierto ortografia a base di e pronunciacion na e diferente islanan, anticipando inconscientemente e decision di gobierno di Antia Hulandes un par di aña despues cu colegio ehecutivo di Aruba a coy tene cu man cu pia. Segun sr. Todd-Dandaré e propuesta di sr. Römer no a haya aceptacion, ya cu e hendenan di ambos islanan tabata custumbra cu cierto ortografia no cientifico caba. E ta haya cu sr. Römer a lubida e aspecto socio historico di e idioma.

Na inicio di decada di añanan 70 no tabata existi un concensus riba ortografia di Papiamento, mientras cu Betico ya caba a cuminsa su lucha politico, ya cu partido MEP a wordo crea dia 9 di februari 1971. Unabes cu MEP a haya un bon representacion den parlamento di Antia cu 5 stoel nan a forma gobierno. E tabata un momento clave y Betico a haci uzo di su habilidad politico pa pidi pa e asunto di idioma y ortografia cu tabata un potestad di e gobierno central por a bay over pa e teritorionan insular.

 

Discusion
Den e lucha interno tocante ortografia di Papiamento, sindicato di maestronan di Aruba (SIMAR), fuertemente tabata faborece introduccion di Papiamento y di ortografia fonologico den e sistema di enseñansa. E tabata un lucha fuerte durante añanan caminda Aruba a mantene un posicion firme di no acepta e ortografia fonologico. Te hasta un comision nombra pa Betico su ruman, Hendrick Croes a propone un solucion salomonico basa riba e dos tendencia, esta fonologico y etimologico. Awor e linguista Todd-Dandaré ta kere cu na su momento e propuesta aki por a resulta un bon solucion. Awendia por ta nos tabatin alomenos un ortografia uniforme di Papiamento.

E linguista a declara cu historicamente e territorio insular cu pa prome biaha a promulga un ley pa ortografia di Papiamento ta Aruba na 1976. Na mei 1976 colegio ehecutivo di teritorio insular di Aruba a tuma e decision di procede na creacion di un comision cu mester a presenta un recomendacion pa fiha ortografia di Papiamento di Aruba. E comision aki tabata lidera pa Jossy Mansur (d.f.m.), y nan a presenta un proposicion di ortografia cu a wordo aproba e aña ey. Sinembargo e ta haya cu un punto di discusion ta cu ora e ortografia aki a wordo aproba den e acta di nan reunionnan ta aparece cu tabata un aprobacion temporal. “Tabatin hopi pregunta cu no tabatin contesta pe na e momento ey”, el a bisa.  Tambe nan a propone pa bin cu un revision riba e ortografia aki cu nunca a wordo haci. Te hasta a wordo discuti cu e tempo aya Aruba no tabatin e potestad pa aproba e ley aki, el a agrega. Despues a bin algun otro comision pa atende cu ortografia di Papiamento, e prome di nan tabata na inicio di decada di añanan 90, pero ya Betico a fayece na 1986.

E ta haya cu Betico a promove nos lenga Papiamento. Sinembargo como linguista e ta considera cu e echo cu a bin cu un ortografia a base di ortografia na Spaño, esaki no ta refleha un importancia riba nos propio idioma. Den e charla cu Todd-Dandaré a duna na UA, el a indica cu ta discutibel si e eleccion di un ortografia etimologico tabatin asina tanto di haber cu un vinculo cu Latino America y specialmente cu e pasado indjan, y no cu un proposito puramente politico contra Corsou den cuadro di e movemento di status aparte. No tabatin ningun rason linguistico como tal.

E tempo aya, Betico a cuminsa pronuncia Papiamento como Spaño, y te hasta algun palabra cu tabata termina cu ‘cion, xion of sion’ cu nos ta pronuncia nan como shon, pero Betico tabata pronuncia nan a la Spaño. Of mester ta cu e ortografia di Aruba lo mester parce e ortografia Spaño mas tanto posibel, pasobra nan tabata sali for di e punto di bista cu Papiamento tabata un dialecto di Spaño, loke pa e linguista Todd-Dandaré no ta absolutamente asina.