Pa Aruba sali di e crisis di Covid19, mester lanta economia mas lihe posibel y limita e daño social. Pero pa por haci economia mas resiliente, mester pone un base fuerte y cu e plan nacional di recuperacion mester tene cuenta cu diferente desaroyo. Como tal, Raad van Advies ta considera importante cu pa mehora e clima di inversion di Aruba mester percura pa e structura di seguridad social bira duradero. Como tal, e Instituto a formula su analisis y recomendacion riba e tereno aki.

Structura seguridad social actual:

E structura di seguridad social di Aruba ta consisti di e seguro di trahado, cu ta consisti di e seguro di malesa, e seguro di accident ( ongevallenverzekering) y cesantia, y tambe e seguro di comunidad, cu ta e pensioen di biehes (AOV), y seguro di viuda y huerfano (AWW).

E seguronan di trahado ta pa percura cu e trahado ta keda cu un entrada den caso cu e no por traha, pa motibo di un malesa of defecto temporal, of si ta kit’e di trabao sin cu ta su culpa. E dunado di trabao ta paga pa e prima di e seguronan aki. E seguro di comunidad di otro banda ta dirigi pa tur hende. Tur residente (legal) entre 15 te cu e edad di pensioen ta sigura pa e AOV, pues ta ricibi pensioen ora di yega e edad stipula. E primanan di e AOV ta reparti entre e dunado di trabao y e trahado cu ta ricibi salario.

Medidanan tuma pa yuda e fondonan

Banco di Seguro Social, SVB ta responsabel pa ehecuta e structura di seguro social, bao cual e seguronan menciona ta resorta. Pais Aruba ta para garantia pa tur e obligacionnan di SVB.

E posicion financiero di e dos fondonan mas grandi cu ta e AOV y e seguro di malesa pa hopi tempo caba ta preocupante pa motibo di e deficitnan anual. Na 2014 a tuma medidanan pa e seguro di biehes pa asina sigura e sostenibilidad financiero pa e fondo pa un tempo mas largo.

Na 2016, a aumenta e salario maximo pa cay den e seguro di malesa, na 70.200 florin, a crea e posibilidad pa haci uzo di e surplus di e fondo di e seguro di accident y a dispensa e debenan na e fondo aki.

E medidanan pa e AOV, pa por a sigura e fondo di pensioen, tabata entre otro cu a aumenta e edad di pensioen for di un di januari, 2015 gradualmente di 60 pa 65 y desde 2024, edad di pensioen lo ta 65. E prima ta basa riba un salario di 85 mil florin y e porcentahe di prima a subi cu 1 porciento, te na 14.5 porciento.

Futuro

Pero Raad van Advies ta bisa cu e fondonan di seguro social no ta suficiente fuerte pa futuro. Aunke cu a trece un trankilidad temporal den e fondo di malesa, cifranan ainda ta mustra cu e fondo no ta cubri su mes. Mas ainda, embehecimento y problematica di salud di comunidad tambe ta pone e fondonan bao presion. E efecto di embehecimento ta cu e pagonan for di e fondo di pensioen lo crece mas cu e entradanan, cu consecuencia cu atrobe lo tin deficit y cu e reservanan cu a logra lo desaparece.

E transicion epidemiologo na Aruba di un aumento den malesanan cronico denter di un grupo di poblacion posibelmente lo percura pa un aumento den e frecuencia di ausencia di trabao y e largura di e ausencia. Consecuentemente, e lo conduci na gastonan mas halto di pago for di e fondo di malesa.

Mas ainda, e costo pa maneha e diferente fondonan ta proporcionalmente hopi halto y ta contribui cu no por haci e posicion financiero di esakinan uno sostenibel. Finalmente, e situacion actual y perspectivanan economico no ta contribui na e posibilidad pa e structura di seguridad social lo por recupera su mes. E structura con cu bay bin ta depende di primanan cu ta bin di salarionan cu a baha debi na e crisis.

E proyeccionnan aki ta haci cu ta necesario pa pensa con por financia e structura di seguro social na un forma duradero pa e proximo periodo. Segun Raad van Advies, e ta importante si cu e structura di seguridad social no ta pisa innecesariamente hopi riba Pais Aruba y impuestonan directo y indirecto. Esaki den cuadro di crea un bon clima di inversion y un finanzas publico saludabel.

Recomendacionnan

Como tal, Raad van Advies ta kere cu mester tuma paso pa mehora e structura y fortifica e posicion di social-economico di Aruba. Mirando cu Gobierno ta absorbe e caida den entrada di prima como consecuencia di e situacion actual, e ta crucial pa trece cambio. Pasobra e no ta yuda pa yega na un finanzas publico duradero.

Un fondo di pensioen duradero

Si no cambia e maneho actual, embehecimento di e poblacion di Aruba lo conduci na deficitnan structural den e fondo di AOV. Como tal, Raad van Advies ta recomenda pa ahusta e fondo di tal forma pa haci’e autosuficiente, sin cu e ta hisa e peso fiscal pa e pagado di belasting, den cuadro di e posicion competitivo di Aruba.

Raad van Advies ta kere cu por pensa riba aumenta edad di pensioen, hisa prima of hasta baha e pago di suma di pensioen.

Fondo di seguro di malesa duradero

Na e momentonan aki, e seguro di malesa no ta autosuficiente. E costonan di maneho ta relativamente halto y e proceduranan legal entorno e asina yama ‘arbeidongeschiktheid’ (AO) tambe ta trece gastonan halto. Raad van Advies ta conseha pa organisa e administracion di e fondo aki mas eficiente pa baha gasto, re evalua e proceduranan di e seguro di malesa for di e punto di bista di costo, of hasta laga e seguro di malesa completamente den man di mercado priva. Esaki en particular cu bista riba posibel presion adicional cu ta resultado di e transicion epidemiologico di Aruba. Segun Raad van Advies lo por logra e reduccion, entre otro door di desconecta e risiconan di e seguro y aumenta e asina yama deducibel for di e dunado di trabao.

Dunadonan di trabao den un caso asina, lo por busca afiliacion na un arbodienst, cu ta companianan comercial specialisa pa yuda companianan y trahadonan den un maneho di ambiente laboral y di ausencia. E arbodienst ta conseha riba e circunstancianan/ambiente laboral, sosten ora di ausencia di trabao, y guia di reintegracion. Ademas, e dunado di trabao por cumpra seguro di malesa, unda ta percura cu e derecho di e trahado ta keda mescos. Asina por pensa pa reintroduci e posibilidad pa no paga e prome dianan di e ausencia. Na e momentonan aki, e dunado di trabao ta carga e gasto di salario si un trahado no acudi na trabao pa motibo di malesa, y no SVB. Si kita e obligacion di e dunado di trabao pa paga e prome dos dianan, e lo traha tambe pa frena ausencia for di trabao sin mas y por hisa productividad.

Baha gasto di Maneho di SVB

E relacion entre e gasto di operacion y e pagonan, ta hopi halto pa e fondo di seguridad social. Pa mehora eficiencia ta conseha pa laga sector priva maneha e pago di seguro social di trahadonan. Esaki despues di un analisis profundo di e structura di costo di e organisacion di ehecucion actual. E procedura actual ta encera cu pa e prome tres dia cu un trahado meld malo, un dokter di seguro priva ta keda consulta y despues ta un dokter di SVB mester wak e pacient pa e mesun concicion. Aki tin dos gasto pa e mesun caso, pues, salario di dos dokter.

Garantia fondo di cesantia

SVB lo haya su mes confronta cu mas caso cu mester paga cesantia, mirando cu e crisis di Covid19 lo por nifica cu hopi dunado di trabao lo no por cumpli cu nan obligacion di cesantia, sea pa motibo cu nan a haya surseance van betaling, a bati bancarota of simplemente a stop di paga. Aunke cu e fondo ta saludabel y tin un posicion di reserva, Raad van Advies ta conseha si pa studia cua ta e impacto financiero riba e fondo y cua ta e medidanan cu mester pa garantisa e salud di e fondo di cesantia.

Raad van Advies tambe ta kere cu kizas mester pensa pa para pago di cesantia, na momento cu e trahado a yega na fin di su trayecto laboral y ta bay ricibi un pensioen. E suma di e pensioen mester ta si igual of mas halto cu e suma di e pensioen di biehez. Mirando cu Aruba a pasa e ley pa e seguro di pensioen general cu ta obligatorio, mester por puntra si tin e necesidad pa un pago di cesantia na momento cu caba cu e relacion di trabao ora cu e trahado yega edad di pensioen. Raad van Advies ta kere cu mester evalua e proposicion aki y mara e cesantia na e cantidad di aña cu no por a contribui na e fondo di pensioen general.