E siman aki porfin e rapport NIS (National Integrity System) a keda cla y presenta. Tardanza tabatin di haci cu e crisis di Covid-19, loke a haci mayoria di entrevista en persona imposible. E rapport, cu a investiga situacion di integridad den 12 pilar dentro di sociedad, ta duna un refleho fuerte, pero no inespera di e falta actual di integridad y transparencia, y presencia di corupcion, y ta centra su recomendacionnan riba mehoracion di esaki den cada un di e pilarnan aki.

Pregunta ta si nos por carga speranza cu e biaha aki sí ta bay haci algo cu e recomendacionnan.

E forma di pensa aki no ta nada straño, e ta basa riba e fracaso den pasado pa implementa igual lista di recomendacion, manera e famoso rapport Calidad cu como 25 aña pasa a mira luz di nacimento, pa despues haya un morto silencioso, sin comentario ni di su procreadornan, mucho menos di esnan cu pa motibo politico tabata contra y cu a keda contento cu su desaparicion silencioso. Pa por bisa cu awor tin mas probabilidad di implementacion, nos lo mester evalua e situacion actual. En general tin dos factor di importancia cu ta defini e probabilidad di accion den implementacion di medida pa combati corupcion y mehora integridad. Uno ta e disposicion positivo di gobierno di Aruba pa implementa e cambionan. E otro ta e presion externo, manera esaki a aumenta durante y despues di e crisis di Covid, cu a expone e vulnerabilidad di nos economia y sociedad, y cu a conduci na e condicionnan Hulandes pa duna ayudo financiero. Mas e cambionan ta bin di e disposicion positivo di nos gobierno mes, mas probable ta cu nos por mira cambio positivo.

Si e ultimo aki ta e caso, anto lo mester mira un cambio grandi compara cu e practica te recientemente. Realmente nos no a mira un cambio den e decadanan despues di rapport Calidad, principalmente pasobra no tabatin conviccion cerca e dos partidonan cu tabata defini gobernacion, cu e temanan aki ta importante. Casi por bisa cu tabata trata nan como tema ‘tipicamente Hulandes’ y cu sigui riba e caminda proyecta, cu patronahe politico y ‘family & friends’ como compas pa actuacion gubernamental, tabata primordial. Cada tanto tempo tabata presta ‘lip service’ na e critica cu no tabata combati corupcion, y cu practica integridad tabata importante. Na mitar di decada pasa e asunto a cambia completamente, no pasobra na Aruba a cambia algo, sino cu Hulanda (atrobe) a bisa cu ta basta. Consecuencia di esaki cu pa promer biaha a cuminza accion contundente contra criminalidad organiza na e nivel mas halto. Nos no ta bisa cu e no tabata sucede, pero nunca tabatin accion hudicial na e nivel aki. Na 1994 ainda gobierno Hulandes a laga e asunto sosega y no a baha e ministro di Husticia, aunke e rapport di servicio di inteligencia Hulandes no a laga ningun duda ta kico tabata sucediendo na Aruba, den e cooperacion estrecho entre gobierno y baho mundo.

Tanto aña despues, cu tres caso reciente di criminalidad di perfil halto ta dificil pa cualkier gobierno bisa cu no mester tuma paso pa no solamente preveni esaki, sino tambe mehora condicion na tur nivel pa preveni corupcion y mehora integridad.

Nos por a ripara cu nos Ministro Presidente no a tarda pa sali pa cosecha e ‘low hanging fruit’ cu tin den e asunto pa su gobierno, cu en berdad tin formula un plan pa logra tal obhetivo, y cu segun e mandatario ta simplemente un cuestion di sigui riba su rumbo defini. Unico cos ta, cu si nos bay mira kico a logra den cinco aña, no ta cos di gaba. Nos a registra un ley di Ombudsman cu no a haya implementacion ainda. A institui un Bureau Integriteit cu a desaparece di mapa. A priminti un Camara di Integridad cu ni sikiera a mira luz di dia. A introduci un cambio di ley di eleccion pa institui control riba finanzas di partido politico, cu un organismo di control cu no tin ni sikiera un secretaria…

Y riba esey, no a cambia nada den e actitud gubernamental den trato di su ciudadano. E investigadornan di e NIS mes ta señala cu nan a bin topa cu un desgana entre empleado publico y personal di e ministronan pa papia cu nan, te cu aparentemente nan a haya un señal di ‘ariba’ cu nan por papia… Varios persona ademas, dentro y fuera di gobierno, tabata dispuesto solamente pa papia cu e hendenan di NIS bao condicion di anonimato. Asina e propio investigadornan por a cera conoci cu e ‘cultura di miedo’ cu ta dañando ambiente den nos comunidad.

E rapport ta duna prueba tambe di no a mira avance ainda: “A pesar di e hecho cu gobierno ta subraya bon gobernacion, transparencia y integridad como prioridad halto, den practica ta parce cu apenas e medidanan menciona den programa di gobierno ta ser implementa, o efectivamente imponi. Entrevistadonan a indica cu nan no a nota (ainda) un mehoracion practico considerable den preveni corupcion y promocion di integridad.”

Nos tin e impresion cu e propio voluntad positivo, si existente, no ta suficiente pa pone cos move, aunke nos lo ta agradablemente sorprendi si esey ta e caso. Anto, pa preveni cu ‘lachi ta bira doño’ atrobe, lo mester conta cu e supervision di Reino atrobe?