Segun un publicacion di ministerio encarga cu Asunto Economico, e intencion ta pa bay combati e sector informal den nos economia, e parti cu ta opera sin duna cara y sin contribui na impuesto y prima social. E sector aki lo ta alrededor di 20% di nos Producto Interno Bruto (PIB; GDP). Riba un GDP cu ta yegando na 6.000 miyon florin, esey lo ta anto como 1.200 miyon florin. Si di berdad e sector aki ta asina grandi, anto gobierno ta keda sin haya cerca di 200 miyon florin na impuesto, tumando como punto di referencia cu gobierno ta haya algo mas di 20% di GDP den su caha. Conta riba esaki e contribucionnan no haci na e fondonan di seguro social, y nos ta papiando di un suma considerable cu no ta yega na su destino, y cu por ta e diferencia entre problema financiero y un situacion bao control. Pa nos pais den problema financiero, esaki ta un tesoro desconoci? Esaki ta un di e yabinan pa nos sali for di e actual problemanan financiero, si nos logra elimina e problema di informalidad aki, sin mester kita hende di trabao y sin mester austeriza den nada…? E situacion real ta un poco mas complica.

Pa cuminza ta logico cu, manera den cualkier pais, nunca un gobierno por yega na elimina e sector informal aki completamente. Basicamente e ta un lucha eterno unda e meta principal ta pa mantene e sector na un minimo, cu ta encera cu cada biaha mester busca forma nobo y alternativo di combati e fenomeno. Esaki ta algo cu no ta bay logra nunca si no tin un coordinacion di trabao di investigacion y accion activo gubernamental contra e fenomeno. Y, a pesar di e bon intencion di e mandatario concerni, nos ta puntra nos mes ta kico ta bay ta e diferencia e biaha aki, pa falta di e colaboracion den esaki, pasobra e accion aki ta e di tantisimo di e caracter aki cu nos a mira gobierno(nan) inicia den e periodo despues di 1986. Den pasado cada vez nos por a mira e bon intencion di ministro y empleado publico termina den fracaso, pasobra no por a conta cu e colaboracion completo di tur e actornan envolvi.

Intercambio di informacion digital tabata na varios momento un obstaculo pa falta di e colaboracion di un supuesto ‘doño’ di informacion, cu tabata haya exageracion di nan responsabilidad di mantene secreto mas importante cu suministra dato importante na otronan. Tabata dificil pa kibra e mentalidad aki di ‘isleño’, e mentalidad di ‘archipelago’ unda cada ken mester a atende su propio asuntonan y no conta cu otro. Esey no tabata implica cu no tabatin colaboracion, tabatin departamento cu a traha cu alma y cuerpo pa haci nan trabao manera mester ta. Sin embargo, decisionnan ‘di ariba’ tabata stroba desaroyo sano di e parti di supervision cu den varios caso tabata insuficiente pa por ta efectivo. Esaki tabata conta di un banda pa esunnan cu no tabatin suficiente personal pa control y sueprvision, e propio departamento di asunto economico mes ta un di nan cu na cierto momento casi no tabatin personal na servicio pa e tarea aki, mientras otronan tabatin personal pero simplemente no tabata haci loke nan mester a haci. Un di e casonan mas lastimoso den e contexto aki ta Inspeccion di Labor, subdivision di Departamento di Labor, di cual ta completamente desconoci kico nan ta haci. Esey a pesar cu segun tratado laboral internacional nan mester raporta anualmente na comunidad kico tabata nan actividad y logronan, responsabilidad cu asina leu cu nos sa, te awe ainda no ta haya cumplimento. Incontable ta e casonan conoci na nos redaccion di persona cu a bay duna keho riba nan dunador di trabao, y na yegada na pia di trabao ta keda confronta cu un doño di trabao rabia cu ta kita nan di trabao, pasobra a pesar di e obligacion di mantene secreto, funcionarionan di Inspeccion mes tabata informa e empresario. Seguidamente, den hopi caso no tabatin un apoyo debido na e empleado cu a perde trabao. Den e sentido aki tin hopi mas caso cu ta mustra riba deficiencia den e trabao cu mester tuma lugar pa limita e sector informal. Otro problema cu e surgi den ultimo añanan ta e incumplimento cu e ley di pension adicional, unda te awe no tin un supervisor nombra pa cuminza coordina supervision cu e dos empresanan asegurador cu ta encarga cu administra e empresa y empleadonan cu ta suheto na e ley aki. E medio aki den pasado recien a atende e asunto aki na dos oportunidad cu e actual ministro encarga cu finanzas, encuanto su responsabilidad legal di nombra e supervisor di cual e ley ta papia; sin resultado.

En total, nos por mira aki un panorama cu ta mustra cu mester sucede hopi pa e actual intento di e mandatario encarga cu Asunto Economico por tin exito. Como agravante, ta trata di departamentonan cu no ta cay bao di su ministerio y e ta depende anto di e colaboracion benevolente di su coleganan. Nos no ta bisa cu esey ta imposible, nos ta bisa solamente cu lo ta un logro unico cu nos no a mira bira realidad den e trinta y pico aña nos tras, y esaki pa motibo bon conoci. Manera nos a bisa na mas oportunidad, bon intencion ta solamente e pre-requisito pa un trabao exitoso, y nos lo aplaudi mira e demas condicionnan cumpli.