No tin problema cu cuminda, pero si di variedad di cuminda y producto. Riba dje, nan transporte ta dificil y sigur hopi caro. Y ta pa motibo ey mes cu Comerciantenan Uni a pidi Gobierno pa tene cuenta cu impuesto di importacion y no cobra e tarifa riba e transporte y seguro. Pasobra banda cu productonan a subi den prijs, e transporte a bira sumamente caro.

Pero, segun Frans Ponson te ainda Gobierno no a reacciona riba e yamada di urgencia. “E yamada pa Gobierno no cobra tarifa di importacion no ta pa evita pa prijsnan subi. Nan ta bay subi. Pero si Gobierno no cobra riba e transporte y seguro, lo por controla e aumento,”

Frans Ponson di Comerciantenan Uni a bisa Bon Dia Aruba. Y a purba hala atencion di Gobierno algun siman pasa caba. Berdad tabata den formacion, pero hecho ta cu tabata sa ken lo bira Minister di Finanzas, encarga cu Duana. Y te ainda no a haya ningun reaccion di Xiomara Maduro riba e peticion.

Tin asina hopi aspecto mara na e problema global aki. Mercadonan cu ta produci no tin acceso na container cu a bira mas caro, y ademas tin containernan para bashi bashi “pero ningun hende ta bay paga hopi placa pa manda busca un container bashi. Na Aruba comunidad lo kere cu ta supermercadonan ta subi prijs pa loco, pero ta ken lo kier paga 20 mil pa un container. E container di China ta absurdo, y di Brazil tambe ta hopi halto. Pero esey no ta nos.”

Hecho ta cu prijsnan di container a bin ta subi debi na e pandemia. Si prome cu COVID-19 un container tabata costa 5 mil dollar, awe e ta costa 20 mil. Si e tin productonan cu ta paga 20 porciento na tarifa di importacion, e ta nifica cu e comerciante na Aruba ta paga 7 mil caba na container so, sin cu inclui e gasto di producto cu mester pa e isla. “Hopi hende no ta compronde. Aki ta paga e balor CIF, cu ta Cost Insurance Freight, y p’esey a pidi Gobierno pa por lo pronto, te ora cu e disrupcion riba nivel global kita, cobra unicamente riba e producto cu ta importa. Y no riba e 35 mil florin.

Locual ta scapa e comerciante pa cobra e consumidor ta unicamente e 7 mil. Pero scapa algo ta miho cu e aumento haltisimo cu ta inevitable. “Nos no a haya contesta riba. Pero si Gobierno yuda mes, nos no ta scapa e gasto di flete cu en bes di 5 mil dollar, awor ta 20 mil dollar.

Causa di disrupcion comercial mundial ta e pandemia

Mientrastanto mundo henter ta confrontando problema grandi pa yega na productonan, for di cuminda te cu material di construccion entre otro. Pero hasta electronica. Na Merca por ehempel autonan a bira mas caro, pasobra no tin auto pa bende ya cu e produccion a para pa falta di chipnan for di China. “Barconan cu carga ta pega den lama, sin por drenta puertonan, pasobra tin caso di COVID-19 a bordo. Y prome cu e barco por descarga, mester manda henter un grupo di personal pa traha. Riba dje, no tin suficiente hende rond mundo pa transporta e carganan riba tera,” Ponson bisa. Na Inglatera, supermercadonan ta sin mucho producto y poco poco ta mira cu esey ta sosodiendo na otro pais Europeo tambe.

“E carta a bay oficial pero nos no a haya nada ainda. Nos Gobierno a tarda 100 aña pa sinta y ainda nan no ta ‘den full swing.’” Segun Ponson, ni Gobierno ni comunidad ta realisa e problema cu ta bay afecta tur hende. “Di 1200 producto di comestible, siman pasa no tabatin 400 mas disponible y e siman aki ya el a bira casi 500. Cuminda ta bay tin. Pero hopi tipo ta den problema di produccion y lo no tin mes pa cumpra. E no ta bira cero, pero productonan specifico cu kizas hende ta custumbra di cumpra, lo no tin.”

Ponson kende ta maneha DoIt Super Center a bira cu a caba di haya un yamada di un di e companianan mas grandi cu ta abastece companianan por mayor y supermercadonan grandi di producto rond mundo, UNFI a yama nan na Aruba. UNFI no ta entrega solamente na DoIt sino na diferente supermercado na Aruba y na otro pais.

Normalmente, UNFI lo no preocupa cu un DoIt, segun Ponson. Pero “nan a yama nos pa medio di un ‘videocall’ y e unico motibo ta pa bisa nos cu nan no por garantisa nos kico ta bay pasa December.” Atrobe, Ponson a bisa cu aki no ta trata cu no ta bay tin cuminda, sino cu simplemente no sa ki tipo di cuminda lo tin pa bende.

Ya caba e problema di produccion y transporte a afecta por ehempel e prijs di galiña cu ta importa for di Brazil. Te ainda productonan cu ta bin for di Merca ta relativamente stabil den prijs. Pero mas cu e presion di transporte y e kiebro den e cadena di produccion ta persisti (y esaki ta encera transporte), menos por pronostica kico lo por ofrece na producto y cuanto su prijs lo ta. “E ta un situacion cu ta afecta henter mundo,” Ponson a bisa. “Lo tin cuminda na December, pero kico e lo ta y na ki prijs, ainda esey ta un pregunta hasta pa companianan grandi.”