This March 21, 2018, photo provided by The Nature Conservancy, Hawai'i and Palmyra shows a diver near coral near Launiupoko about 5 kms south of Lahaina off the island of Maui, Hawaii. (Julia Rose/TNC via AP)

(AP) – Abraham “Snake” Ah Hee ta riba e olanan ora cu ta e momento optimal pa surf y ta bucea pa octopus ora cu e awa ta calma. E residente di Lahaina, Hawaii ta pasa asina hopi tempo den lama cu su casa semper ta bisa cu e ta manera un pisca.

Sinembargo ultimamente, Ah Hee ta preocupa cu e awa na Maui posiblemente no ta safe despues di e candela mas mortal na Merca den un siglo a destrosa mas di 2,000 edificio den augustus y a laga atras cantidadnan halto di sushi toxico. E ta preocupa cu resto di esaki por carga contaminacion den e oceano unda e por drenta y coralnan, e seaweed y drenta e cadena alimenticio. “Awo cu tur esaki pasando, bo no sa si e piscanan ta bon pa come,” Ah Hee a comenta.

Cientificonan ta bisa cu nunca tabatin otro instancia di un candela urbano asina grandi banda di un reef di coral den mundo y cu nan ta usando e candela na Maui como un chens pa studia con e kimiconan y e metalnan di plastic kima, pintura y baterianan por afecta e ecosistemanan delica di e reef. E investigacion, cual ya caba ta na caminda den e awanan di Maui, por na final yuda informa e residentenan, turistanan y comunidadnan tropical di costa den henter mundo mientras cambio di clima ta aumenta e chens di eventonan di tempo extremo manera esun cu a causa e incendio.

Un proposicion dilanti e Cas di estado lo provee fondo di termino largo pa monitor e calidad di awa cu speransa di provee contesta pa e residentenan kende su bida ta cercamente conecta cu e oceano. Pa awo, e oficialnan di e estado ta urgi publico limita con exponi nan ta na e oceano y seafood te ora cu cientificonan compronde kico posiblemente ta drentando e cadena alimenticio. “Mi sa cu hopi hende ta keda puntra ‘e awa ta safe? Nos por drenta? E ta safe pa pisca y come e pisca?’” Russel Sparks, biologo acuatico di Maui a comenta. “Nos kier reitera e mensahe cu nos sa cu e ta frustrante, pero si nan por, tin un tiki mas pasenshi. Nunca nos a yega di pasa door di algo asina.”

Coral Reef hopi biaha ta yama e “rainforest of the sea” pa motibo cu nan ta asina crucial pa un oceano saludabel. Nan ta crea pa stony coral, cual ta forma pa miles di polypen di coral individual cu ta anfitriona alga. Pisca, cangreu y otro especienan ta haya refugio den nan. Cientificonan ta bisa cu un kwart di e piscanan den e oceano ta depende riba coral reef saludabel, cual tambe ta proteha e comunidadnan for di olanan poderoso durante tormentanan.

Un di Hawaii su storianan mas bieu, yama The Kumulipo, ta refleha e rol central di coral riba e cadena di islanan. E ta bisa cu e coral tabata e prome ser bibo cu a surgi for di e scuridad di creacion. Starfish, sea cucumber y otro especienan a sigui. Ser humano a bini ultimo. “E prome forma di bida ta e ‘coral polyp’. Esey ta bo fundeshi. E fundeshi di bida ta un coral,” Ekolu Lindsey, un miembro di comunidad di Lahaina ken tin hopi tempo ta pusha pa restaura coral reef a comenta.

Lahaina su coral reef tabatin desafionan prome cu e candela, incluyendo sobrepesca, abuso for di kayak y tournan di paddleboard, temperaturanan cayente di oceano y fluho di sushi for di sitionan di construccion entre otro segun Lindsey. Hopi di e coral ya caba tabata degrada prome cu augustus segun Sparks, sinembargo tabatin partinan di bon reef, manera un area di Lahaina Harbor den direccion di Mala Wharf.

Sea Maui, un compania di tour via buceo y di mira bayena, frecuentemente tabata hiba buceadonan Mala Wharf su reef den pasado, unda hopi biaha nan tabata mira turtuga di lama y otro bestianan marino cu no ta mira comunmente. Awo, e compania su botonan ta evita e reef a causa di preocupacion tocante daño y respet pa e bario, Phil LeBlanc, partner y hefe di operacion a comenta. “Nos no ta interesa den forma parti di turismo di desaster,” LeBlanc a comenta, ken ta manda e tournan Olowalu of Honolua Bay.

University of Hawaii na Manoa su investigadornan a obtene un subsidio di 200,000 dollar for di National Science Foundation pa test e awa pronto despues di e candela. Den october, nan a pone 20 sensor na West Maui pa midi e temperatura, salinidad, oxigeno, entre otro cada 5 minuut. Nan tin 6 sensor midiendo unda awa ta fluy pa tin pista riba unda e contaminantenan por bay y acumula, Andrea Kealoha a splica. E grupo di ciencia di ciudadanonan Hui O Ka Wai Ola ta colecta muestranan adicional, incluyendo despues di yobida fuerte.

Investigadornan ta tumando fragmento di pisca, seaweed y coral pa busca señalnan di metalnan y contaminante di palo, metal y plastic kima. Nan subsidio ta cubri trabao te cu augustus. Te cu awo, nan no tin suficiente data pa yega conclusionnan pero tin meta di publica e resultadonan dentro di un luna.

Kealoha ta sospecha cu cientificonan por detecta e contaminantenan acumulando den matanan y animalnan durante e proximo 5 aña. Reefnan degrada y calidad di awa mas abao por surgi durante e mesun cuadro y e ta pushando pa un plan di monitor di termino largo cu por ricibi sosten di fondo di estado, el a comenta.

E efectonan di e candela por extende mas leu cu Maui, pa motibo cu cientificonan ta kere cu e coriente ta carga awa for di Lahaina te na Lanai y Molokai.