Tin urgencia pa mehora comemento y move mas. Pasobra a ripara un aumento den sucu despues di e lunanan cu Aruba a keda cera y hasta awor, tin reto pa yuda ciudadanonan cu diabetes sigui un regimen pa nan mesun salud. Esey ta observacion di Fundacion Diabetes Aruba.

Covid19 a trece mas cu un reto pa Aruba. Banda di e crisis economico, e ta hopi cla pa ciudadanonan cu a risico pa salud ta birando grandi. Particularmente pa personanan cu diabetes. For di principio dokternan rond mundo a ripara cu personanan obeso y cu ta diabetico, y cu problema cardiovascular ta mas representa den e victimanan, particularmente esnan cu a fayece.

Y Aruba mester ta consciente di e risico aki, particularmente pa motibo nos pais tin mas ciudadano cu problema diabetico compara cu cualkier otro pais. Es mas, Presidente di CAFT Raymond Gradus a adverti cu si Aruba no tuma paso pa baha e nivel di obesidad y diabetes, aki 10 aña e gasto medico lo ta casi 20 porciento di nos Producto Bruto Nacional.

Na momento cu e virus a yega Aruba, Gobierno a para tur actividad y a logra domina e virus. Sinembargo hopi hende mester a keda cas y pa un of otro motibo a laga nan disciplina pa come saludabel bay. Riba dje, nan no tabatin e guia di e sostenedonan di practica (praktijkondersteuners) cu ta traha na dokternan di cas. E grupo aki di praktijkondersteuners a bira esnan cu tabata atende cu e liña di Covid pa DVG y no tabatin contacto regular cu e pacientnan di sucu, presion halto y cu problema cardiovascular. “No ta di awor nos tin e problema. Locual nos a haci ta organisa pa evita cu e ta bira pio,” Dr. Sharline Vis di Fundacion Diabetes Aruba a bisa Bon Dia Aruba

Praktijkondersteuners

A introduci e praktijkondersteuners na 2013 pa yuda organisa e cuido na personanan cu diabetes, y ultimo aña, mi a experiencia cu nos a haci hopi riba e maneho propio (self-management).

“E no ta facil, pasobra no tur ora pacientnan ta sigui e pasonan necesario, manera tuma nan remedi. E maneho propio aki ta enfoca hopi riba nan estilo di bida y comportacion.” Dr. Vis ta bisa cu si personanan cu diabetes ta mas consciente di nan condicion, nan lo haci mas na maneho propio cu ta encera come miho y pa move mas y compronde kico e malesa ta encera “Nos sa via AZV, con hendenan ta uza nan remedinan,” Dr. Vis a bisa. Y locual ta resalta cu depende momentonan, tin grupo di personanan cu diabetes ta menos disciplina pa uza esakinan, cu tur su consecuencianan.

Pero kisas locual ta mas preocupante ta cu e cantidad di diabetico na Aruba no ta baha, a pesar di hopi informacion. “Nos mester wak e resultado di intervencion. Sinembargo, nos a ripara cu pa aña ta bin como 200 hende acerca cu ta diabetico.”

Inversion den prevencion

Dr. Vis ta kere cu mester inverti na grandi den e grupo cu ta pre-diabetico pa evita cu nan ta progresa y bira diabetico cu mester di remedi resto di nan bida. Pero crucial ta pa inverti den e generacion hoben, pa evita cu nan ta bira obeso, cu ta e caminda pa diabetico, ademas di problemanan cardiovascular. “Diabetes ta afecta e arterianan grandi cu ta yega na curason y celebro, pero tambe e arterianan chikito cu ta afecta e riñon y wowo. Claro cu stress y colesterol tambe ta contribui na e problemanan aki.”

Fundacion Diabetes Aruba como tal ta enfoca hopi riba cambio di estilo di bida, cu ta inclui menos consumo di alcohol, menos comemento di cuminda rico na carbohydrato y sucu. “No mester lubida cu obesidad ta produci disturbio hormonal cu ta produci e malesa di cancer. Tur esakinan ta relata na estilo di bida.”

Un di e cambionan den estilo di bida ta pa mira con pa controla e consumo di alcohol. Ya ta pa generacionnan cu ta consumi alcohol na cantidad. Banda di e hecho cu e ta crea problema social, alcohol ta contribui na diabetes.

E praktijkondersteuners, kendenan ta financia pa Wit Gele Kruis y ta traha na casi tur oficina di dokter di cas, ta encarga pa maneha e dossier digital di cada pacient cu diabetes. Asina cu e diagnostico di diabetes, drenta, nan ta ricibie pa asina tuma encargo pa guia e pacient. “Nos a ripara cu e ta fastioso pa pacientnan cu malesa cronico pa continuamente keda den comunicacion cu nan dokter. Varios no ta ni reacciona ora cu ta avisa nan, te ora cu e malesa bira mas serio. “Door cu e praktijkondersteuners tabata activo cu e liña di Covid, a ripara cu hopi no a sigui cu e control di nan malesa tampoco. Consecuentemente, nos a ripara cu sucu di hopi di e pacientnan a subi.”

Dr. Vis a bisa cu e no ta straño cu hendenan no ta haci control propio, te ora cu tin algo. Y e ora ey ya ta cana tras di hechonan.” Hopi ta indica cu nan no a ripara mes cu nan sucu a subi, ya cu no a sinti mucho diferente. E maximo nivel di sucu mester ta 6.1, pues kisas ora sucu ta na 9, no ta ripara mucho cos, otro cu kisas ta bay baño varios biaha. “Pero sucu na nivel 9 pa hopi tempo ta causa daño na curpa.” Diabetes hopi biaha ta manifesta ora adultonan ta rond di 45.

Ken mester paga

P’esey mes Fundacion Diabetes Aruba ta haci hopi riba tereno di educacion. y keda ripiti e mensahe. “E ta cuestion di ripiti y ripiti pa hendenan realisa con importante e ta pa come bon, move y controla. Durante e ultimo lunanan hopi hende a come mas carbohydrato, a consumi mas alcohol y a move menos, y asina mes cu nan sa cu nan sucu ta halto.

AZV ta cubri tur e gastonan relaciona cu e malesa, te cu awor. Pero e fondo ta bou presion. Ya caba a elimina 5 miyon florin pa luna, y manera CAFT a mustra, e reduccion mester ta mas pa wanta e fondo solvabel. “Tur cos tin nan gasto. Pa personanan cu no tin e modo, ta dificil pa kere cu nan lo por cubri parti di e gasto di nan remedinan. Pero hecho ta si cu kisas pa esnan cu no ta preocupa cu e malesa, kisas si hisa e prima pa nan, nan lo realisa. Pasobra obesidad, diabetes y problemanan cardiovascular ta costando Aruba hopi placa. No solamente na remedi, pero tambe na intervencion medico grandi manera Open Heart Surgery, y tratamentonan largo den exterior pa motibo di un derame celebral. Dr. Vis ta kere cu mester tin un presion pa hendenan realisa kico tur e ta costa si no cambia e estilo di bida na Aruba.

Educacion

P’esey mes Fundacion Diabetes Aruba ta boga pa un sistema di Chronic Care Model, unda ta pone e pilarnan na nan luga, y esakinan ta entre otro protocolnan, sistema electronico pa yama e pacientnan y e maneho propio. Net prome cu Covid19 a introduci e programa PRISMA di Vrije Universiteit Amsterdam, cu ta hopi enfoca riba maneho propio. Segun e fundacion, PRISMA ta nifica na Hulandes, ‘PRO-actieve Interdisciplinaire Self MAnagement educatie’, esta Educacion tocante Maneho Propio cu ta Pro-activo y Interdisciplinario. Pro-activo pasobra e pacient ta participa activamente. Interdisciplinario pasobra diferente dunado di cuido ta traha hunto pa duna e curso aki. Y Maneho Propio kiermen cu kier duna e individuo e responsabilidad pa e mes scoge con pa anda cu diabetes. Tambe con e mes por influencia e factornan di riesgo pa asina preveni e posibilidad di haya problema riba termino largo.

Enfoca riba mucha

E plan ta pa yuda cambia e mentalidad cu bienestar ta basa riba movecion unda muchanan mester siña cu berdura y fruta ta e cuminda necesario. “E idea ta pa ‘leer af’ e mal custumbernan y adopta un bida saludabel unda muchanan en particular ta siña cu mester come mas miho. Mester enfoca pa muchanan bira consciente trempan pa nan no desaroya malesanan cronico. “Pa baha gasto riba malesanan cronico despues, mester inverti awor den programanan pa muchanan. Mester stimula nan. Mescos cu a haci cu sigaria, mester sigui haci cu e problema di comemento robes y bida sedentario. “E no ta facil. Atrobe, e ta cuestion di ripiti. Pero ami ta positivo. Nos mester haci tur lo posibel pa mira con pa bolter e situacion. E ta keda posibel”

Covid, Diabetes, Jello y Vitamina D

Estudionan usando e super computer na Oak Ridge National Lab, Summit, na Tennessee a analisa mas di 40 mil gene di 17 mil ehemplar. Summit ta e di dos computer mas lihe na mundo, pero asina mes a tuma un siman pa analisa 2.5 combinacion genetico. E analisis tabata bou encargo di Dr. Daniel Jacobson, y a produci un hipotesis cu kisas no ta bay cura Covid19, pero si ta crea posibilidad pa tratamento. A yama e resultado e bradykinin hipotesis. Summit a bin cu un modelo cu ta splica e diferente aspectonan di Covid, incluso e sintomanan mas raro. Locual e ekipo a haya ta cu e virus ta drenta curpa pa medio di receptornan ACE2 cu ta abundante den nanishi. E virus ta drenta curpa y ta bay unda tin mas di e receptornan aki, cu ta abundante cu ACE2, cu ta e tripanan, riñon, y curason. Pero unabes Covid19 ta estableci den curpa, Summit a mustra cu e ta haci un fiesta den henter e curpa, y cambia henter e sistemanan

ACE2 ta un proteina cu ta rondona celulanan. No ta prome biaha cu a detecta e rol di impacto di Covid19 riba personanan diabetico, problema di curason y presion halto. Estudio na China a mustra cu e virus ta sali menos lihe for di personanan cu e tres problemanan aki. Tabatin miedo na April cu e remedinan pa controla diabetes, problema di curason y presion halto por stimula e virus di bira mas activo.

Locual Summit a mustra cu unabes e virus establece den e curpa, locual e ta haci ta stimula areanan cu poco ACE2, pa produci mas. Un di e areanan ta e pulmon. ACE, e proteina ta kibra locual ta yama bradykinin. Curpa humano tin un sistema cu ta controla diferente aspecto di circulacion, cu ta inclui e kimico bradykinin. E virus ta deregula proteina, y ta crea un tormenta perfecto cu por produci morto. Mas bradykinin den curpa, ta nifica permeabilidad di e adernan. Nan ta cuminsa sangra. Pues, Covid19 ta un malesa vascular, y ta afecta e pulmonnan debi na e sangramento. E pulmonnan ta yena cu likido y nan ta inflama. Tambe e ta crea produccion di un acido cu hopi biaha ta uza den traha habon, ya cu e ta absorba 1000 biaha su peso den likido. Combina cu e likido den pulmon,e resultado ta desastroso pa algun pacient. E pulmon ta bira manera jello. Esaki ta nifica pakico ventiladornan a resulta di menos efectivo den caso di Covid19 avansa. E hipotesis bradykinin ta splica e efecto riba curason. Un di cada pacient di Covid19 hospitalisa ta keda cu daño na nan curason, a cu nunca nan tabatin problema cu curason prome. E kimico bradykinin den exceso ta crea arythmia y presion abou cu tambe ta presente den algun pacientnan di Covid19. Ademas, e ta splica e efectonan neurologico, manera delirio, atake celebral y draaimento di cabes. Motibo ta cu e bradykinin ta afecta e barera di sanger den e celebro, cu ta produci sangramento. E ekipo ta pensa cu e sintomanan neurologico di Covid19 ta debi na e bradykinin. Es mas, un cierto di remedi cu ta uza pa trata presion halto, tambe ta hisa e nivel di bradykinin. Pues, Covid19 ta produci e mesun efectonan cu pacientnan cu presion halto ta haya ora cu tuma remedi , e ACE inhibidor, pa baha esaki cu ta tosamento seco y cansancio. E remedi tambe ta conoci di ta kita habilidad pa hole y haya smaak.

Aunke cu e ta un teoria ainda, e por splica e otro sintomanan straño, manera tenchinan cora y hincha y tambe por afecta e thyroide,.Mas ainda, hende muhe tin mas nivel di cierto proteina cu hende homber, cu ta duna hende muhe un poco mas proteccion cu hende homber. Mientras cu ta sugeri pa uza remedinan pa reduci e produccion di bradykinin, manera danazol, stanozolol y escellantide.

Pero, interesantemente, ta recomenda uzo di vitamina D. E vitamina ta yuda elimina formacion di tormentanan di bradykinin y como tal por reduci e impacto di Covid19. Y vitamina D ta facil pa tur hende cumpra. E bradykinin hipotesis ta un teoria ainda, pero e ta crea e posibilidad pa uza remedinan existente pa trata e malesa. kisas no ta un cura, pero si un forma pa alivia y kisas hasta salba bida.