Greenhouse effect and climate change from global warming outline concept. Environmental earth pollution scene and planet temperature rising process with labeled educational scheme vector illustration.

E aña aki ta tuma luga di 6-18 November na Sharm-el-Sheikh na Egipto e Conference of Parties 27 (COP27) den cuadro di e United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC), e di 27 edicion di e cumbre climatico anual di Nacionnan Uni.

Den e periodo 2020 pa 2022 Planeta Tera a conoce un racha di ola di calor, tormenta, tifon y horcan debastador, yobidanan torrencial, inundacionnan cubriendo areanan enorme, candelanan forestal y tambe e peor securanan den siglo na diferente parti di mundo causando riunan grandi casi seca por completo, y finalmente perdida grandi di cosechanan den agricultura y perdida di bida animal salvahe alarmante.

E impactonan di cambio climatico ta grandi, afectando economianan, seguridad alimentario, salud, bienestar y hasta e funcionamento di democracia rond mundo.

Den un serie compacto di ocho articulo Rainbow Warriors Core Foundation (Resilient Worlds International) lo cubri tur aspecto di cambio climatico, nan relevancia pa Aruba, e instrumentonan y campañanan clave pa accion, mitigacion y adaptacion climatico y na final produci un rapport cu e status quo y recomendacionnan pa accion climatico di acuerdo cu e cuadro pa esaki di Nacionnan Uni pa Aruba.

Cambio climatico y e necesidad pa actua

Cambio climatico ta referi na cambionan a largo plaso di temperatura y patronchi di tempo. E cambionan aki por ta natural manera causa pa variacion den e ciclonan solar. Pero desde e comienso di siglo XIX (19) actividadnan humano ta e principal motor di cambio climatico, principalmente a consecuencia di kimamento di combustibel fossil manera carbon, gas y petroleo.

Kima combustibel fossil ta genera gasnan di efecto invernadero (broeikasgassen, greenhouse gases) cu ta actua como un manta (deken) cubriendo henter Tera, atrapando calor di solo y elevando e temperatura.

Algun ehempel di gasnan di efecto invernadero cu ta causa cambio climatico ta dioxido di carbon, methano, Esaki nan ta procedente di uso di diesel of gasolin pa core auto of kima carbon, azeta of gas pa keinta edificio. Rosa tereno y kapmento di mata den boske tambe por libera dioxido di carbon.

Dumpnan pa sushi ta un fuente importante di emision di methano. Energia, industria, transporte, edificionan, agricultura y e uso di suelo ta principal emisor di gasnan di efecto invernadero.

Hopi hende ta kere cu cambio climatico ta nifica temperaturanan mas halto. Pero aumento di temperatura ta solamente e principio di e historia. Pasobra Tera ta un sistema, den cual tur cos ta conecta, cambio den un area ta influencia cambio den tur otro area.

Consecuencianan di cambio climatico ta inclui awor, entre otro, secura intenso, scarsedad di awa dushi, incendionan di boske grave, aumento di nivel di laman, inundacionan, dirtimento di capanan polar di ijs, tormentanan catastrofico y un disminucion di biodiversidad, incluyendo di especie pa consumo humano.

Cada aumento den keintamento global ta importante

Den un serie di rapport di Nacionnan Uni, miles di cientifico y oficialnan di gobierno ta di acuerdo cu un aumento di temperatura global cu no mas cu 1.5° C lo yuda nos evita e peor impactonan di cambio climatico y mantene un clima habitabel. Sinembargo e politica actual ta punta den direccion di un aumento di temperatura di 2.8° C na final di siglo.

E emisionnan causando cambio climatico ta bin di tur parti di mundo, pero algun pais ta genera mas cu otro. E 100 pais emisor mas abao ta genera apenas 3% di e total, e 10 pais emisor mas grandi 68%. Tur pais tin cu actua, pero esunnan cu ta crea mas problema tin un responsabilidad mas grandi pa actua prome.

Nos ta enfrenta un reto grandi, pero ya ta dispone di solucionnan. Hopi solucion pa cambio climatico por aporta beneficio economico y na mes momento mehora nos bida y proteha e medio ambiente. Nos ta conta cu framework y acuerdonan global pa guia e proceso di accion climatico manera e Sustainable Development Goals, e UN Framework Convention on Climate Change y Acuerdo di Paris.

Tin tres categoria amplio di accion: reduci emisionnan, adaptacion na impactonan climatico y financia ahustenan necesario.

Cambio pa energia renovabel lo reduci emisionnan cu ta provoca cambio climatico.

Aunke tin un cantidad cada bes mas grandi di pais cu compromiso pa yega na “net zero emissions” na 2050, e realidad ta cu mitar di tur reduccion di emision mester keda concretisa prome cu 2030 pa mantene e keintamento global bao di 1.5° C. Produccion di combustibel fossil mester reduci aproximadamente 6% pa aña entre 2020 y 2030.

Adaptacion na consecuencianan climatico ta proteha hende, negoshi, medio di subsistencia, infrastructura y medio ambiente. E ta cubri esunnan actual y pronostica pa futuro. Adaptacion mester tin tur caminda, pero cu prioridad pa esunnan mas vulnerabel y menos recurso pa enfrenta riesgo climatico.

Accion climatico ta rekeri inversionnan financiero substancial di parti di gobierno y empresanan. Pero inaccion ta sali hopi mas caro. Na nivel internacional e paisnan desaroya y emisornan mas grandi tin e responsabilidad pa yuda crea mecanismonan financiero pa paisnan mas vulnerabel of cu menos recurso financia e ahustenan necesario.

Enfoke riba islanan chikito den desaroyo

Cambio climatico por afecta nos salud, agricultura, cria y pesca, vivienda, seguridad y trabao.

Islanan Chikito den Desaroyo (Small Island Developing States) ta mas vulnerabel na impactonan climatico. Erosion di areanan costal, aumento di nivel di lama, intrusion di awa salo, scarsedad di awa dushi, degradacion di tereno pa agricultura y disminucion di biodiversidad ta particularmente impacta isla, y tambe desaster natural manera tormenta, horcan, inundacion y secura.

Ta premira cu refugiadonan climatico lo aumenta drasticamente den cantidad, cu un parti substancial procedente di Islanan Chikito den Desaroyo cu literalmente ta core e riesgo di disparce den lama.

No ta por nada cu e prome version di e Environmental Vulnerability Index di Nacionnan Uni a ser crea y publica na 2004 basa riba e vulnerabilidad di islanan chikito dor di e South Pacific Applied Geoscience Commission na Fiji, den cual ta usa 50 “smart indicators” pa calcula e vulnerabilidad di medio ambiente di un pais pa futuro impactonan. Y segun e Global Climate Risk Index(CRI) 2020 compila pa e NGO GermanWatch Aruba ta cualifica como un pais vulnerabel.