ORANJESTAD – Den un reciente entrevista cu Gina Jie-Sam-Foek, kende ta coordinador di Biblioteca Nacional, a papia tocante con persona mester ta cauteloso den bisa cu na Aruba hende no gusta lesa.

Jie-Sam-Foek ta bisa cu no tin un investigacion of un porcentahe cu por pone cla cuanto hende gusta lesa of no. Na kico tambe persona te referi na lesamento. “Aruba no a haci un investigacion nacional riba lesamento; ora tin esey por bisa e cantidad of porcentahe di hende cu gusta lesa.”

E ta agrega cu e mes ta haya cu na Aruba tin e impresion cu hende gusta bisa ‘Arubiano no gusta lesa’. Jie-Sam-Foek ta remarca cu pa bisa esey ta peligroso. Nan ta asumi algo cu no ta basa riba realidad. E ta splica cu hende tambe gusta compara cu otro pais sin tin e hechonan cu ta asina.

Ausencia di investigacion ta locual Jie-Sam-Foek kier men cu ta necesario pa hende por bisa si en berdad na Aruba no gusta lesa. “Tambe por wak cada cultura tin nan costumber cu ta crece diferente. Mi por duna ehempel di paisnan friu cu pa motibo ey, hende ta keda paden mas y ta busca cos pa lesa of haci paden; e factor cu ta influencia un cierto comparacion di hende. Nan ta bisa cu aki ta tropical dus hende ta mas pafo. Un otro aspecto ta cu aki ta papia mas idioma, mas internacional.”

Sin embargo Jie-Sam-Foek ta agrega cu si e lesamento ta abou, kico lo ta suficiente. E ta splica cu e historia den idioma ta compleho pa e motibo cu ta biba na un isla cu tabatin su idioma. Hulanda a bin impone nan idioma, anto esey a pone den e sistema educativo ‘cu gran parti ta Hulandes’. Awo na Aruba por mira cu ta multilingual, anto e mucha ta drenta of siña su mesun idioma.

E ta bisa cu nan ta resulta di ta e producto cu mas efecto. Pa e motibo ey, e ta splica cu tur e factor ta hunga un rol den e parti di lesamento, Papiamento y e comprension di idioma. “No por bisa cu hende ta lesa poco, paso kico nan ta lesa poco y pakico?”

Jie-Sam-Foek ta agrega cu e resistencia emocional si e mucha ta Latino, na cas e ta papia Spaño. Di ripiente na scol e ta cuminsa haya buki na Hulandes, e ta crea un shock pa e mucha; un resistencia emocional. Anto esey ta locual ta afecta; e mucha ta puntra kico e lo lesa. E ta un diferente idioma ‘esey mayoria di hende ta bringa cune’.

Sinembargo e ta bisa cu su generacion of e generacion poco mas bieu y jong no tabata haya Papiamento na scol. Nan ta papia e idioma, pero no a haya e gramatica. Den e parti di skirbimento manera mester ta bira complica.

E ta continua splica cu tur esey ta un factor, cu hende por tin problema. E ta remarca cu ta parce cu ‘ta papia hopi idioma’ agregando cu ta facil pero si wak e bon no ta dje simpel. E ta bisa cu Censo ta investiga un tiki e lesamento y e parti di analfabeto ta abou, agregando cu esey den sistema ta bon.

Den e parti cu mester investiga den ora di puntra hende si nan ta lesa hopi, ta e manera cu ta puntra y drenta mas profundo den kico nan ta referi cu lesamento pa motibo cu hende di biaha ta asumi cu lesa, nan kier men novela of un buki.

Sinembargo Jie-Sam-Foek ta agrega cu tin hopi forma pa lesa. Tin corant, revista, persona ta lesa online y pa diferente website. Tur hende ta lesando henter dia riba nan celular of pa cualkier informacion anto esey ta conta manera lesamento, no kier men cu paso nan no ta coy un buki, no ta lesa ‘lesamento ta hopi cos’.

E ta splica mester haci encuesta basa na kico hende ta lesa. Anto eynan ta ripara cu persona ta lesa hopi pa nan trabou, henter ora riba corespondencia, riba nan laptop of computer ta lesa. E pregunta cu ta lesamento pa placer; anto eynan persona por bisa cu no.

Jie-Sam-Foek ta bisa cu Aruba ta keda un isla di corant, revista cu persona por haya buki y material tanto den idioma cu cualkier otro informacion. “Awo con nos ta midi e lesamento anto mi ta haya cu nan no mester bisa cu Arubiano no ta lesa. Mester wak kico tin su tras.”

Un cos cu el a remarca cu den e parti di educacion tin cosnan cu ta cambiando y ta presentando mas cosnan visual. Hende ta gusta por wak mas e parti grafico ‘mundo henter ta cambiando’. Si un persona kier wak un receta pa cuminda, no ta bay un buki, sino bay riba YouTube pa wak video asina por wak con e persona ta hacie.

Jie-Sam-Foek ta agrega cu ta depende con e celebro ta capta e informacion. “Ami mes ta considera un lesado profesional pero tin biaha ta uza video of cosnan visual pa asina e drenta mas miho. Hende mester ta cua ta mas apto pa nan. Tin persona cu ta comunica diferente y absorba informacion diferente.”

Segun Jie-Sam-Foek tin persona cu ta auditivo, nan por bay un charla y keda tende pa varios ora, pero un otro cu no por. Nan mester wak un documentario of pelicula ‘esey ta factor cu ta haci henter e cos complica’.

Si ta den klas cu hende anto tin 30 estudiante mester por sa cu no ta kier/gusta lesa. Pero e celebro tin otro forma di absorba e informacion. E ta importante pa hende no bisa cu no gusta lesa. “Esey ta stigmatisa, e ta manera bisando algo negativo, esey ta impresion anto mester tene cuidou cu esey.”

Jie-Sam-Foek ta bisa tin un storia di enseñanza di con esey ta bay. “Bo ta sinti cu e Arubiano lo sinti su mes mas comfortable cu nan idioma materno cu ta esun cu nan kier sa y siña mas di dje. Awo ta wordo forsa pa siña otro idioma, tur esey ta trece blokeo den area di lesamento.”