Ultimamente tin bastante comosion rond di e cantidad alarmante di casonan di abuso sexual di menor na Aruba, pasobra huesnan ta parti castigonan hopi leve. Mientrastanto pueblo su exigencia pa castigonan pisa y sin piedad ta birando mas urgente. Den un analisis di Saúl Raghunath, L.L. B., e hoben hurista ta trece e desaroyo rond di e tema aki den luz huridico, cu un reflexion teoretico: Aruba lo por implementa un sistema di husticia di hurado (jury, lekenrechtspraak) pa haci decisionnan hudicial mas transparente?

Aki ta sigui e analisis di Raghunath, pa sirbi e meta di informa comunidad. Mirando e topico amplio aki, Raghunath lo amplia mas riba otro aspectonan di procedura criminal y husticia di hurado.

Recien Parlamento di Aruba a aproba un ley pa aumenta e castigonan minimo como respuesta riba pueblo su exigencia cu accion mester wordo tuma pa ataca e problema di abuso sexual contra mucha. Pero aumenta e castigo ta suficiente of tin mas cu ta bin na bista den e asunto aki?

Si mester analisa e sancionnan contra abuso sexual di mucha, mester mira mas leu cu e codigo di derecho penal (Wetboek van Strafrecht). Mester tira bista tambe den e buki di enhuiciamento criminal (Wetboek van Strafvordering), den otro palabra e aspecto formal (procedural) di castiga criminalnan. Proceso di derecho criminal ta regla e persiguimento, enhuiciamento y presentacion di un sentencia criminal.

Un bista corto riba e paisnan cu ta implementa e sistema di husticia di hurado: e jury (Merca), e cambernan mescla (Dinamarca, Alemania y Suisa) y e cortenan di magistrado (Inglatera). Hulanda tabatin e sistema aki pa un tempo corto durante ocupacion di Francia, pero el a wordo mira como mucho pisa y a wordo kita den 1813. Awendia ta aplica e sistema aki na Hulanda den un manera hopi limita, pa cierto procesonan legal so.

E jury
E sistema di jury (hurado) Mericano ta claramente e sistema di husticia di hurado mas popular, conoci pa su popularidad den dramanan riba television y pelicula. E hurado ta solamente contesta e pregunta si e echo criminal presenta por wordo comproba y si un sancion mester sigui a consecuencia di e echo criminal. E altura di e sancion of castigo ta wordo laga pa e hues.[1] E miembronan di hurado ta wordo considera como representantenan di sociedad y ta mas cerca na sociedad cu e hues promedio. Sinembargo e hurado no ta wordo scogi pa pueblo, y criticonan ta bisa cu e composicion di hurado no ta un reflexion di sociedad mirando cu miembronan di hurado por wordo selecciona a base di e cultura di e persona of di preferencia politico.[2]

Consecuencia di sistema Hulandes ta menos transparencia
Na Hulanda y Aruba ta conoce e principio di inmediates (onmiddelijkheidsbeginsel) den e proceso di enhuiciamento criminal por escrito. E acccionan di investigacion ta tuma luga den un investigacion preliminar, y hopi prome cu e caso yega corte, huesnan a haya bista den e dossier y por lo tanto den e pruebanan. Durante e caso e documentonan den e dossier cu ta sirbi como prueba so ta wordo presenta. Esaki ta trece cune e consecuencia cu e proceso di enhuiciamento criminal den e sistema Hulandes/Arubano ta bira solamente un publicidad formal. Aunke e partinan mas relevante di e investigacion ta wordo presenta, ta haci investigacion menos extenso compara cu por ehempel Merca, y ta splica menos durante e tratamento di e caso.

Den corto, e caracter por escrito di e investigacion ta bin na costo di transparencia di e proceso di enhuiciamento na Aruba y por lo tanto tambe e cantidad di control cu por eherce riba dje. E dossier mes no ta bira publico, e investigacion cu ta conduci na e tratamento di e caso ta dificil pa sigui y sigur no ta facil pa controla. Control riba e hues ta keda naturalmente habri por medio di medidanan legal, algo cu no semper ta posibel den paisnan cu sistema di huicio di hurado.

Den e sistema aki, e hues y e miembronan di hurado no ta haya acceso na e dossier di antemano y por lo tanto e pruebanan. Esey ta nifica cu tur prueba ta wordo presenta durante e tratamento di e caso y tambe ta tende tur testigo y experto. Na mes momento por agrega cu e pruebanan no semper ta wordo presenta den nan forma original. Na Merca ta asumi cu personanan comun no ta bay ta den un estado pa procesa tur tipo di prueba, por ehempel prueba cu por causa emocionnan pisa den miembronan di hurado, of cu por sugeri demasiado. Esaki ta nifica cu pa via di miedo pa conclusionnan eroneo di e hurado, por censura cierto partinan cu ta wordo presenta.

Investigacion ta mustra cu no tur declaracion skirbi ta refleha loke testigonan ta declara

Di investigacionnan riba enhuiciamento ta sigui, ademas, cu e agentenan, recherchenan y otro ambtenaarnan cu ta tin e tarea di tuma declaracion, hopi biaha ta skirbi declaracionnan di e testigo cu no ta concorda cu nan testimonio. Aparte di esaki, un beneficio di scucha testigonan y expertonan durante tratamento, ta encera cu e comunicacion no-verbal di e partidonan por wordo experiencia directamente y den habri. Con un hende ta reacciona riba un preguna of con un persona ta bisa algo, lo por haci un diferencia ora ta trata di cuanto peso un declaracion tin. Si un persona contesta un pregunta lihe, e declaracion ta wordo treci den otro luz cu ora ta haya dificultad pa contesta, of ta duda di contesta y ta tarda largo pa formula un contesta. E señalnan no-verbal aki no semper ta wordo estableci den un proces-verbaal.

Un desbentaha di e sistema aki, ta cu huicio di hurado ta tuma hopi tempo y ta costa mas cu un proceso criminal manera ta aplica na Hulanda y Aruba. Maske por mira esaki manera desbentaha, profesor De Hert di Universidad di Tilburg ta argumenta cu un investigacion extenso y preciso mester prevale riba e rapidez y eficiencia.

Mirando cu huradonan ta dicidi solamente den un huicio criminal, traha segun un rutina no ta e caso y no lo por tin cieguedad profesional of husgamento.[3] Contra esaki por uza e argumento cu huesnan hustamente tin mas experiencia y por compara mas entre casonan, cual lo haci cu nan ta den miho estado pa bin na un decision husto. Por medio di esaki huesnan lo desaroya cierto intuicion. Pero hustamente e intuicion aki por ta un afirmacion di e cieguedad profesional cu huesnan por desaroya. E lo por conduci na situacionnan indesea, si huesnan ta bin na nan decision cu of sin intuicion. E evaluacion di e hues ya caba tin un caracter subhetivo, pero un intuicion di un hues ta hopi mas incontrolabel.

Aruba por implementa sistema di hurado

Den un proximo edicion lo amplia mas riba e pregunta si Aruba por desvia di e sistema Hulandes den procedimento penal pa asina implementa un sistema di hurado. Pero den resumen por bisa cu Aruba por implementa un sistema asin’aki, mirando cu e principio di concordancia (concordantiebeginsel) ta duna paisnan den Reino un margen di desviacion.

Referencia:
J. Eerdmans, ‘Rechters, kom uit die ivoren toren’, Volkskrant 10 oktober 2009. ‘Rechter moet tegen

stootje kunnen’, Rechtspraak.nl (zoek op ivoren toren).

2 H.J. Donker, ‘Juryrechtspraak nader bekeken’, TREMA 2008, afl. 9, p. 397-398. M. Malsch, ‘Het heilige huisje van de professionele rechtspraak. Waar komt de huiver voor lekenrechtspraak vandaan?’, Strafblad 2014, afl. 2, p. 163.

3 H.J. Donker, ‘Juryrechtspraak nader bekeken’, TREMA 2008, afl. 9, p. 398